ប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរសម័យ នគរភ្នំ (ហ្វ៊ូណន) គ.ស ៥២-៦២៧

នគរវ្នំ (គ.ស ៥២–៦២៧)

នគរវ្នំ (ខ្មែរទំនើប: នគរភ្នំ; សៀម: ฟูนาน; ចិន: 扶南; ភិងអ៊ិង: Fúnán) ជាឈ្មោះដែលជនជាតិខ្មែរហៅឈ្មោះប្រទេសរបស់ខ្លួន។ ចិន អានត្រាប់តាមសូរខ្មែរក្លាយជាភ្វូណាន។ នគរវ្នំមានទឹកដីលាតសន្ធឹងពីបឹងទន្លេសាបរហូតដល់ពាមទន្លេមេគង្គ ដែលជាប់ទៅនឹងសមុទ្រ។ រាជធានីវ្យាធបុររបស់នគរវ្នំ កាលនោះប្រហែលស្ថិតនៅបាភ្នំ ខេត្តព្រៃវែងសព្វថ្ងៃ។

ភ្វូណាន 扶南 គឺជាឈ្មោះជាភាសាចិននៃនគរបុរាណមួយដែលស្ថិតនៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ។ ការកំណត់ឈ្មោះនេះត្រូវបានគេរកឃើញ នៅក្នុងអត្ថបទប្រវត្តិសាស្ត្រចិនជាច្រើនដែលពិពណ៌នាពីរដ្ឋនេះ បើតាមចិនបុរាណអានថា ប៊ីយូណាម ដែលជាពាក្យគ្មានន័យអ្វីឲ្យប្រាកដក្នុងភាសាចិនទេ។ ឈ្មោះនេះផ្អែកលើរបាយការណ៍អ្នកការទូតចិនពីរនាក់ដែលតំណាងឱ្យនគរអ៊ូនៅណានជិងដែល​បានស្នាក់នៅ​បណ្ដោះអាសន្ននៅភ្វូណាននៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សទីបីនៃគ.ស យ៉ាងណាក៏ដោយ ឈ្មោះ ភ្វូណាន មិនត្រូវបានគេរកឃើញក្នុងអត្ថបទដើមក្នុងស្រុកមួយណាទេ ហើយមិនដឹងថាតើប្រជាជនភ្វូណានហៅប្រទេសខ្លួនឯងថាយ៉ាងម៉េចដែរ។ លក្ខណៈធម្មជាតិនៃមនុស្សជាតិពន្ធុភាសាគឺជាប្រធានបទនៃការពិភាក្សាជាច្រើនក្នុងចំណោមពួក​អ្នកឯកទេស។ សម្មតិកម្មនាំមុខគេលើកឡើងថាអ្នកនគរវ្នំភាគច្រើនជាអំបូរមនុស្សមន-ខ្មែរ រឺ ទក្សិណាស៊ី(អូស្ត្រូណេស៊ីយាង)។ មានមតិខ្លះចាត់ទុកថា ភ្វូណានត្រូវនឹងពាក្យថា ព្នង ដោយសំអាងថាកុលសម្ព័ន្ធព្នងដែលរស់នៅលើខ្ពង់រាបសព្វថ្ងៃ ស្ថិតនៅក្នុងអំបូរខ្មែរនេះម្យ៉ាង ហើយម្យ៉ាងទៀតដោយសំអាងថារូបចំលាក់ នៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទបុរាណខ្មែរ បានបង្ហាញថាខ្មែរក្នុងសម័យនោះ មានសំលៀកបំពាក់ និងទំលាប់ខ្លះដូចពួកព្នងដែរ។ ចំពោះរឿងនេះគួរកត់សំគាល់ថាលោកសាស្ត្រាចារ្យ អ៊ែល-ប្រាំផ្ត៍ (L. Brumpt) បានបញ្ជាក់ថា ខ្មែរ និងព្នងពិតជាមានពូជអំបូរជាមួយគ្នាមែន ដោយសំអាងទៅលើលទ្ធផលនៃការសិក្សារបស់លោកទៅលើឈាមក្រហម (អេម៉ូក្លូប៊ីន)។ឈ្មោះដើមមិនត្រូវបានគេស្គាល់ទេ។ ការបកប្រែខ្លះដូចជា នគរវ្នំ ដែលច្រើនស្មានថា ពាក្យភ្វូណាននេះគឺត្រូវបានយកចេញជាញឹកញាប់ពីពាក្យខ្មែរ ព្នំ រឺវ្នំ (ទំនើប:ភ្នំ) ដោយលោកសឺដេស លោកបានបញ្ជាក់ថា ស្ដេចនៅសម័យនោះមានឋានន្តរនាមថា ស្ដេចភ្នំ ពាក្យខ្មែរបុរាណថា កុរុងវ្នំ ត្រូវនឹងសំស្ក្រឹតថា បវ៌តភូបាល រឺ សៃលរាជ។ ជនជាតិចិនក៏បានយកឋានន្តរនាមនេះប្រើសម្រាប់ ហៅប្រទេសដែលស្ដេចទាំងនោះគ្រប់គ្រងផងដែរ ។ ចំពោះទំលាប់ខាងលើនេះ លោកអឺ-អៃម៉ូនីញ៉េ បានកត់សំគាល់ឃើញថា ក្នុងសម័យបុរាណចិនមិនចេះវែកញែកមនុស្សឲ្យដាច់ពីប្រទេសទេ។ ពួកនេះច្រើនប្រើឈ្មោះតែមួយសំរាប់សំគាល់មនុស្សផងរាជធានីផងប្រទេសទាំងមូលផង រឺ ក៏ឈ្មោះឋានន្តរនាមរបស់អ្នកដឹកនាំផង។ ចំពោះទស្សនៈរបស់លោកសឺដេសនេះ គួរឲ្យកត់សំគាល់ថា ឯកសារចិនបាននិយាយច្បាស់ថាអធិរាជអាណាចក្រវ្នំមានឋានន្តរនាម គូឡុងគឺកុរុង ដែលសព្វថ្ងៃមានន័យថា ស្ដេចសោយរាជ្យ។ បើដូច្នេះ ពាក្យ ភ្វូណាន ចិនហៅតាមឋានន្តរនាមរបស់អធិរាជអាណាចក្រវ្នំគឺកុរុងវ្នំនេះឯង។ ឯការដែលមានឋានន្តរនាមយ៉ាងនេះគឺប្រហែលមកពីភ្នំជាទីកន្លែងដែលអធិរាជឡើងទៅជួបនឹង​ព្រះឥសូរ ឯកសារចិនបាននិយាយថា ព្រះអាទិទេពយាងចុះលើភ្នំម៉ូតាន់ (Mo-tan) ជាញឹកញាប់ ព្រះអង្គបានមកទីនោះដើម្បីបញ្ចេញមហិទ្ធិរិទ្ធិរបស់ព្រះអង្គ ព្រះអធិរាជទាំងឡាយបានទទួលនូវពរជ័យពីព្រះអង្គ ហើយប្រជារាស្ត្រក៏បានសុខចំរើនដោយសារនោះផង។ ក៏ប៉ុន្តែ ណាន 南 ប្រហែលជាមានន័យសាមញ្ញថា ទិសខាងត្បូង ដែលគឺជាករណីយរដ្ឋដទៃទៀតមានឈ្មោះថា អណ្ណាម។

គេមានជំនឿថារដ្ឋនេះត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅសតវត្សទី១នៃគ.ស នៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ ដែលបច្ចុប្បន្នគឺជាទឹកដីវៀតណាម ក៏ប៉ុន្តែលំនៅដ្ឋានរបស់មនុស្សដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ នៅក្នុងតំបន់នោះប្រហែលជាត្រូវនឹងសតវត្សទី៤ម.គ ទៅវិញទេ។ ថ្វីបើត្រូវបានចាត់ទុកដោយពួកបេសកជនចិនថាជាអាណាចក្រឯកភាពមួយមែន វ្នំ ប្រហែលជាធ្លាប់ជាបណ្ដុំនៃរដ្ឋបុរីមួយចំនួនជួនកាលបានធ្វើសឹក នឹងរដ្ឋផ្សេងមួយទៀត និងនៅពេលមួយក៏បានបង្រួបបង្រួមនយោបាយគ្នាឡើងវិញ។

តិចណាស់ដែលគេដឹងអំពីវ្នំ វាលែងតែវាជារដ្ឋពាណិជ្ជកម្មដែលប្រកបដោយសក្ដានុពល បើតាមភស្តុតាងតាមរយៈការរកឃើញនៃទំនិញរបស់ពួករ៉ូម ចិន និងឥណ្ឌា កំឡុងពេលកំណាយបុរាណវត្ថុនៅកំពង់ផែបុរាណ អូរកែវ (O'Keo រឺ O'Ceo ) ដែលជាញឹកញយត្រូវបានសរសេរដោយភាន់ច្រឡំថាជា Oc Eo (អូរកែវ) នៅវៀតណាមខាងត្បូង។ រាជធានីនៃនគរវ្នំប្រហែលជាដើមឡើយតាំង នៅបរិវេណបាភ្នំក្បែរទីប្រជុំជនបាណាមកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ននៅក្នុងខេត្តព្រៃវែង ទំនងជាត្រូវបានគេផ្លាស់ទៅអូរកែវ នៅសម័យក្រោយមកទៀត។ វិខខឺរី (Vickery) បានច្រានចោលដោយកែតម្រូវលើការប្រកាសរកឃើញទីប្រជុំជនមួយដែលហៅថា វ្យាធបុរ (ទីក្រុងនៃអ្នកប្រមាញ់) ដោយលោកសឺដេស ពីព្រោះតែលោកបានទាញយកឈ្មោះពី ថឺមូ (Tèmù 特牧) ដែលគេលើកយកមកនិយាយជារាជធានីនៅក្នុងអត្ថបទប្រវត្តិសាស្ត្រចិន ដូច្នេះហើយវាត្រូវនឹងពាក្យខ្មែរថា ទ្មាក់ រឺ ទល្មាក់ ដែលមានន័យថា អ្នកទាក់ មិនមែន អ្នកប្រមាញ់ទេ។ ភាគច្រើនរឿងរ៉ាវដែលគេដឹងពីវ្នំ គឺបានមកពីកំណត់ត្រាពីប្រភពចិន និងចាម ដែលចុះកាលបរិច្ឆេទពីសតវត្សទី៣ដល់ទី៦ និងបានមកពីកំណាយបុរាណវត្ថុ។ គ្មានការស្រាវជ្រាវខាងបុរាណវត្ថុណាមួយត្រូវបានធ្វើឡើងនៅ ក្នុងរដ្ឋនេះក្នុងតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ របស់កម្ពុជាជាច្រើនទសវត្សមកហើយ ហើយតំបន់នេះប្រាកដជា ជាទីតាំងដែលគេបានស្មានទុកថាជា ទីតាំងនៃរាជធានីជាច្រើននៃវ្នំ។ វ្នំត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជានគរខ្មែរដំបូង (កាលនៅនគរវ្នំមិនដឹងថាអ្នកស្រុកហៅជាតិខ្លួនឯងថាម៉េចទេ វាលែងតែសម័យចេនឡាទើបយើងដឹងថាអ្នកស្រុកហៅខ្លួនឯងថាក្មេរ) និងជានគរមុនកម្វុជទេឝ។

ប្រភព

អ្នកប្រាជ្ញសម័យទំនើបទីមួយដែលកសាងប្រវត្តិសាស្ត្រនៃរដ្ឋបុរីវ្នំបុរាណឡើងវិញគឺលោក​ប៉ូល-ពេល្យោ​ដែលក្នុងអត្ថបទ​ប្លែកជាងគេ ឡឺភ្វូណន នៅឆ្នាំ ១៩០៣ បានទាញកំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រចិនដោយឡែកៗដើម្បីពិពណ៌នាពីលំដាប់ព្រឹត្តិការណ៍តាមឯកសារ​ដែលភ្ជាប់ទៅ​នឹងការបង្កើតវ្នំនៅ​ប្រហែលសតវត្សទី១នៃគ.ស ជាមួយការរលំរលាយទៅវិញដោយការសញ្ជ័យនៅសតវត្សទី៦ដល់ទី៧។ កត្តាសំខាន់នៃប្រភពចិនរបស់លោកពេល្យោបានបង្ហាញការសង្ស័យចំពោះការយល់ឃើញក្នុងសេចក្ដី​សន្និដ្ឋានរបស់លោក។

កំណត់ត្រាចិនដែលចុះកាលបរិច្ឆេទចាប់ពីសតវត្សទី៣នៃគ.ស ដែលចាប់ផ្ដើមជាមួយ សានគ័រជី 三國志 (តំរានគរបី) បានបញ្ចប់នៅឆ្នាំ ២៨៩គ.ស ដោយលោកហ្ឆឹនឝូ 陳壽 (២៣៣-២៩៧) កត់ត្រាការមកដល់នៃគណៈទូតវ្នំពីរនៅឯសវនការនៃ ហ្លីតាយ 呂待 ចៅហ្វាយខេត្តនៅនគរអ៊ូ 吳 ចិនខាងត្បូង: គណៈទូតទីមួយបានមកដល់នៅរវាងឆ្នាំ ២២៥ និង ២៣០ គ.ស លើកទីពីរនៅឆ្នាំ ២៤៣។ ប្រភពក្រោយៗដូចជា លាំងឝ៊ូ 梁書 (ក្រាំងលាំង) របស់ហ្យ៉ោឆា 姚察 (៥៣៣-៦០៦) និង ហ្យ៉ោហ្ស៊ឺហ្លៀន 姚思廉 (ស.៦៣៧) បានបញ្ចប់នៅឆ្នាំ ៦៣៦ ពិភាក្សាលើបេសកកម្មនៃបេសកជនចិនសតវត្សទី៣ ខាងថាយ 康泰 និង ជូយិង 朱應 ពីនគរអ៊ូទៅវ្នំ។ សំណេរនៃបេសកជនទាំងនេះ ទោះបីវាមិនស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាពដើមក៏ដោយ ក៏ត្រូវបានគេដកស្រង់និងវាគួរតែបានរក្សាទុកក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្ររាជវង្សក្រោយៗមកទៀត ហើយនិងបង្កើតជាមូលដ្ឋានសំខាន់ដើម្បីឱ្យយើងយល់ដឹងច្រើនអំពីវ្នំ។

ចាប់តាំងពីការបោះពុម្ពផ្សាយអត្ថបទរបស់លោកពេល្យោ កំណាយបុរាណវត្ថុនៅវៀតណាម និងកម្ពុជា ជាពិសេសកំណាយនៃស្ថានីយ៍មួយចំនួនដែលជាប់ទាក់ទងនឹងវប្បធម៌អូរកែវ បានគាំទ្រនិងបង្គ្រប់ការសន្និដ្ឋានរបស់លោក។ សិលាចារឹកក្នុងតំបន់មួយចំនួនបានរកឃើញនៅវៀតណាមនិងកម្ពុជា ជាពិសេសសិលាចារឹកនៃប្រាសាទប្រាំល្វែងនៅ “វាលប្របុស” និងនៅមីសឺន ក្បែរដាណាង ក៏បានជួយដល់ការកសាងប្រវត្តិសាស្ត្រវ្នំឡើងវិញដែរ។

ប្រវត្តិ

ដើមកំណើត

នគរវ្នំត្រូវបានគេគិតថាបង្កើតឡើងនៅក្នុងសតវត្សទី១នៃគ.ស នៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ ដែលបច្ចុប្បន្នគឺជាទឹកដីវៀតណាម ភស្តុតាងបុរាណវត្ថុបង្ហាញថាមានការតាំងទីលំនៅដ្ឋាននៃមនុស្សដ៏ច្រើន នៅតំបន់នេះប្រហែលជាត្រឡប់ទៅដល់សម័យសតវត្សទី៤ម.គ វិញ។ ថ្វីបើត្រូវបានចាត់ទុកដោយពួកបេសកជនចិនថាជាអាណាចក្រឯកភាពមួយក៏ដោយ ក៏នគរវ្នំប្រហែលជាបណ្ដុំនៃរដ្ឋបុរីដែលជួនកាលបានធ្វើចំបាំងជាមួយនិងរដ្ឋដទៃផ្សេងទៀត ហើយនៅពេលក្រោយមកទៀតក៏បានបង្រួបបង្រួមនយោបាយឡើងវិញ។ ដើមកំណើតពិតនៃពួកអ្នកនគរវ្នំគឺជាប្រជាជនដើម ដែលតាំងលំនៅនៅវៀតណាមខាងត្បូងសព្វថ្ងៃនេះ ដែលចាត់ទុកខ្លួនឯងថាជា ខ្មែរ រឺ ខ្មែរក្រោម។ ពាក្យខ្មែរ ក្រោម មានន័យថា ខាងក្រោម រឺ ប៉ែកខាងក្រោម សំដៅលើភាគក្រោមនៃទឹកដីខ្មែរដែលត្រូវបានធ្វើអាណានិគម ដោយវៀតណាមរួចទៅហើយក្រោយមកបានប្រែក្លាយ ជាផ្នែកមួយនៃវៀតណាមរហូតមកទល់សព្វថ្ងៃនេះ។ នៅមុនពេលសង្គ្រាមសកលលោកលើកទី១ គេនៅមានកង្វែងគំនិតគ្នាអំពីទីតាំងនគរវ្នំនៅឡើយ។ មានអ្នកប្រាជ្ញមួយចំនួនដូចជាលោកវីលផ្វដ (Wilford) លោកថាវ្នំស្ថិតនៅត្រង់ប្រទេសម៉ាឡេ។ លោកអា.រ៉ែមមុសាត (A.Remusat) លោកថាវ្នំជាអាណាខេត្តរបស់ចិន ស្ថិតនៅត្រង់តុងកឹង។ លោកខ្លាបផ្រថ (Klaproth) និង ផូសៀ (Pauthier) ថាវ្នំត្រូវនឹងដែនដីបាគូ និងប្រទេសភូមា។ លោកដឺឃ្វីនណេស (Dequines) ថាត្រូវនឹងកោះមួយនៅខាងលិចប្រទេសសៀម។ ឯលោកបាថ (Barth) ថាត្រូវនឹងឆ្នេរសមុទ្រតៈនាវឝ្រី ក្រៅពីនេះអ្នកសិក្សាឯទៀតយល់ថាវ្នំស្ថិតនៅត្រង់ប្រទេសខ្មែរ រឺ ប្រទេសសៀម។ ដើម្បីឲ្យអស់ចំងល់ចំពោះទីតាំងរបស់វ្នំ យើងនឹងលើកយកឯកសារចិនយកមកពិនិត្យឡើងវិញ។ ឯកសារចិនបានផ្ដល់ព័ត៌មានដូចតទៅ៖

១. វ្នំមានចំងាយ ៣០០០ លី ខាងលិចប្រទេសលីនយី (ចាម្ប៉ា)

២. វ្នំមានចំងាយ ៧០០០ លី ពី ចេណាន (Jenan) (តុងកឹង)

៣. វ្នំមានទំហំ ៣០០០ លី ក្រោយពង្រីកធំដល់ ៥០០០ រឺ ៦០០០ លី

៤. វ្នំស្ថិតនៅក្នុងឈូងសមុទ្រធំមួយ

៥. មានទន្លេធំមួយហូរពីខាងលិច (ឯកសារខ្លះពាយព្យ) ហើយចាក់ទៅសមុទ្រ។

បើសិនគិតថា ១ លី ប្រវែង ៥៧៦ មាត្រ ចំងាយពីលីនយីមកវ្នំមាន ១៧២៨ គ.ម គឺត្រូវនឹងប្រទេសខ្មែរសព្វថ្ងៃនេះ កម្ពុជាក្រោម និងប្រទេសថៃកណ្ដាល។ ឈូងសមុទ្រក្នុងឯកសារចិនគឺជាឈូងសមុទ្រថៃ ឯទន្លេធំដែលហូរចាក់ទៅ ក្នុងសមុទ្រគឺគ្មានអ្វីក្រៅពីទន្លេមេគង្គ រឺ បើនិយាយឲ្យចំទៅគឺទន្លេសាបនឹងឯង។ សរុបសេចក្ដីមកឃើញថាមជ្ឈមណ្ឌលវ្នំ ស្ថិតនៅត្រង់វាលទំនាបខាងក្រោមនៃទន្លេមេគង្គ។ ត្រង់នេះអ្នកសិក្សាហាក់ដូចជាយល់ស្របគ្នា ហើយតែចំណុចមួយទៀតដែលអ្នកសិក្សានៅមិនហ៊ានអារកាត់នៅឡើយ គឺរឿងរាជធានីដំបូងរបស់វ្នំ។ បើតាមសិលាចារឹកសម័យក្រោយៗមកទៀតបានឲ្យដឹងថាក្រុង វ្យាធបុរ (បុរីនៃស្ដេចទាក់ដំរី) ដែលអ្នកប្រវត្តិវិទូចាត់ទុកថាជារាជធានីមួយរបស់នគរវ្នំ។ ចិនហៅរាជធានីនេះថា តូមូ ដែលលោកសឺដេសថាត្រូវនឹងពាក្យខ្មែរបុរាណថាទ្មាក់ រឺ ទល្មាក់ (អ្នកទាក់ដំរី)។ លោកយល់ទៀតថា ក្រុងវ្យាធបុរនេះស្ថិតនៅម្ដុំបាភ្នំនិងបាណាមក្នុងខេត្តព្រៃវែងសព្វថ្ងៃ។ ព្រះភិក្ខុប៉ាង-ខាត់ក៏មានព្រះយោបល់ដូច្នេះដែរ។ ព្រះអង្គបានសរសេរថា រាជធានីវ្យាធបុរ តាំងនៅតំបន់បាភ្នំទំនងជានៅភ្នំខ្សាច់បច្ចុប្បនេះ ព្រោះគេបានរកឃើញបុរាណដ្ឋាននិងបុរាណទេវរូបជាច្រើននៅទីនោះ។ សិលាចារឹកមួយនៅវត្តចក្រឹតនៅជើងភ្នំ ពីស.វ.ទី១០ បាននិយាយពីការកសាងទេវរូបព្រះឥសូរហៅថា អទ្រិវ្យាធបុរេឝ្វរ តំកល់នៅទីនោះ។ គួរកត់សំគាល់ម្យ៉ាងទៀតថា នៅតំបន់បាភ្នំឈើកាច់សព្វថ្ងៃនេះមានភូមិជាច្រើនដែលមានឈ្មោះទាក់ទងនឹងដំរី គឺភូមិ រោងដំរី ក្បាលដំរី និងព្រៃដំរី។ តើយើងអាចកត់សំគាល់ថាឈ្មោះទាំងនេះ ជាអនុស្សាវរីយ៍រំលឹកដល់ ទីតាំងរាជធានីអាណាចក្រវ្នំបានទេ? តាមពង្សាវតាររាជវង្សលាំង ក្រុងនេះស្ថិតនៅប្រហែល ២០០ លី ពីសមុទ្រ បើគិតទៅគឺត្រូវនឹងចំងាយពីបាភ្នំទៅ អូរកែវ ដែលជាកំពង់ផែមួយរបស់វ្នំ។ នៅពេលសង្គ្រាមលោកលើកទីពីរ លោកល្វីស-ម៉លឡឺរ៉េត (Louis Malleret) អ្នកប្រាជ្ញបារាំងបានធ្វើកំណាយផ្សេងៗក្នុងដែនដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ ហើយបានរកឃើញរមណីយដ្ឋាន អូរកែវនេះដែល លោកចាត់ទុកថាជាកំពង់ផែធំរបស់វ្នំ ព្រោះនៅទីនោះគឺនៅខាងត្បូងភ្នំបាថេ ខេត្តក្រមួនស គេបានជីករកឃើញខឿនសំណង់ផ្សេងៗព្រមទាំងវត្ថុផ្សេងទៀតជាច្រើន ខ្លះមកពីចក្រភពរ៉ូម ខ្លះទៀតមកពីប្រទេសឥណ្ឌា និងខ្លះទៀតជាវត្ថុធ្វើពីថ្មរំលីង។ ដោយហេតុនេះហើយបានជាមានមតិខ្លះថាអូរកែវជារាជធានីដំបូងរបស់វ្នំ។ ប៉ុន្តែអ្នកប្រាជ្ញខ្លះទៀតយល់ឃើញផ្សេង ដូចលោកហ្សង់-បូអ៊ីសេលី (Jean Boisselier) យល់ថារាជធានីវ្នំស្ថិតនៅត្រង់វាលទំនាបខាងក្រោមទន្លេមេណាមវិញ ដោយសំអាងលើការរកឃើញរូបសំណាកខ្លះដែលធ្វើពីដីឥដ្ឋ។ បើតាមលោកគិតថារបស់នេះធ្វើនៅក្នុងស្រុកមិនមែនជារបស់យកពីក្រៅឡើយ។ ប៉ុន្តែអ្នកប្រាជ្ញបារាំងរូបនេះយល់ដែរថា នៅចុងសម័យវ្នំរាជធានីត្រូវបានប្ដូរទៅតាំង នៅម្ដុំនៅជិតពាមទន្លេមេគង្គខាងត្បូងប្រទេសកម្ពុជា។  មានកំណត់ត្រាជាច្រើនជាភាសាចិន ដែលចុះកាលបរិច្ឆេទពីសតវត្សទី៣ផ្ដើមជាមួយ សានគ័រជី 三國志 (តំរានគរបី) ដែលបានបញ្ចប់បង្ហើយនៅឆ្នាំ ២៨៩ នៃ គ.ស ដោយលោក ឆឹនឝូវ 陳壽 (២៣៣-២៩៧) ក្នុងនោះមានអង្គទូតតែពីរប៉ុណ្ណោះទេដែលមកពីនគរវ្នំអំឡុងសតវត្សទី៣ត្រូវបានកត់ត្រាថា៖ អង្គទូតលើកទីមួយចូលទៅកាន់សំណាក់លោកហ្លីតាយ 呂待 ចៅហ្វាយខេត្តនៅភាគខាងត្បូងនៃនគរអ៊ូ 吳 ចិន ប្រ.រវាងឆ្នាំ ២២៥ និង ២៣០ គ.ស លើកទី២នៅឆ្នាំ ២៤៣។ ក៏ប៉ុន្តែប្រភពក្រោយៗទៀតដូចជា លាំងឝ៊ូ 梁書 (ក្រាំងលាំង) ដោយលោកហ្យ៉ោឆា 姚察 (៥៣៣-៦០៦) និង ហ្យ៉ោហ្ស៊ឺហ្លៀន 姚思廉 (ម.៦៣៧) ដែលបានបញ្ចប់នៅឆ្នាំ ៦៣៦ បញ្ជាក់ថាគណៈទូតនៃពួកបេសកជនចិន លោកខាងថាយ 康泰 និង ជូយិង (Zhū Yīng 朱應) ថាជាបេសកជនទៅកាន់នគរវ្នំនៅសតវត្សទី៣។

ហ៊ុនធៀន (ហ៊ុនហ្ធៀន)

ពង្សាវតារនៃរាជវង្សលាំងកត់ត្រាអំពីរឿងរ៉ាវនៃជនបរទេសម្នាក់ដែលមានឈ្មោះថា ហ៊ុនហ្ធៀន 混塡 ៖ ព្រះអង្គបានមកពីប្រទេសខាងត្បូងជាំវ 徼 (ជ្វា) (ឧបទ្វីបម៉ាឡេ រឺ ប្រជុំកោះឥណ្ឌូនេស៊ី?) បន្ទាប់ពីបានសុបិនថាទេពារក្សព្រះអង្គបានប្រគល់ធ្នូទិព្វទៅឱ្យទ្រង់ បានបង្គាប់ឱ្យព្រះអង្គចេញដំណើរតាមសំពៅជំនួញដ៏ធំមួយ។ ព្រះអង្គបានចេញដំណើរនៅពេលព្រឹកទៅកាន់ប្រាសាទមួយ ជាកន្លែងដែលព្រះអង្គរកឃើញធ្នូមួយនៅឯគល់នៃដើមឈើរបស់ទេពារក្សនោះ។ ព្រះអង្គក្រោយមកបានឡើងសំពៅមួយ ហើយទេពារក្សបានបណ្ដាលឲ្យចិត្តព្រះអង្គទៅដល់ទឹកដីវ្នំ។ ម្ចាស់ក្សត្រីនៃប្រទេសនេះ គឺព្រះនាង លៀវយ៉េក រឺ លីវយី 柳葉 (ស្លឹកសូល) ចង់ឆ្មក់យកសំពៅនិងពន្លិច ដូច្នេះហើយកុរុងហ៊ុនធៀនបានបាញ់ព្រួញចេញពីធ្នូទិព្វទំលុះសំពៅរបស់លីវយី។ ដោយភិតភ័យ ព្រះនាងបានប្រគល់ខ្លួនចុះចាញ់ ហើយហ៊ុនធៀនបានយកព្រះនាងធ្វើជាព្រះមហេសីរបស់ព្រះអង្គ។ ប៉ុន្តែដោយមិនសប្បាយចិត្តដែលឃើញព្រះនាងស្រាតននល ព្រះអង្គក៏បានដណ្ដប់វត្ថុអ្វីមួយដើម្បីធ្វើជាសំលៀកបំពាក់ ដែលព្រះអង្គបានបំពាក់កន្លងព្រះសិរសាព្រះនាង។ ក្រោយមកទៀតទ្រង់ក៏បានគ្រប់គ្រងប្រទេសនេះ នឹងបន្តអំណាចទៅឱ្យបុត្រារបស់ព្រះអង្គ ដែលជាស្ថាបនិកនៃទីក្រុងទាំងប្រាំពីរ។ ស្ទើរតែជារឿងដូចគ្នាហើយបានលេចឡើងក្នុង ជិនឝ៊ូ 晉書 រឺ ពង្សាវតាររាជវង្សជិន បានចងក្រងដោយលោកហ្ផ្វាងហ្ស្ឈែនលិង 房玄齡 (៥៧៨-៦៤៨) នៅឆ្នាំ ៦៤៨គ.ស. មានតែឈ្មោះទេត្រូវបានផ្លាស់ប្ដូរទៅជា ហ៊ុនហួយ 混湏 និង យ៉េកលៀវ 葉柳។

កៅណ្ឌិន្យ

            ពួកអ្នកប្រាជ្ញខ្លះបានព្យាយាមបញ្ចូលទេវកថានេះ ជាមួយរឿងព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ ដែលមាននាមថា កៅណ្ឌិន្យដែលបានរៀបអភិសេកជាមួយបុត្រីនាគ (ពស់) ដែលមានព្រះនាមថាសោមា ដែលដំបូងយោងទៅតាមសិលាចារឹកចាមមួយ ដែលមានចុះកាលបរិច្ឆេទ ៦៥៨ គ.ស (សូមមើលខាងក្រោម)។ វិខ្ខឺរី (Vickery) បានច្រានចោលដោយកែតំរូវទៅលើភាពដូចគ្នានេះ ដោយបង្ហាញថា ហ៊ុនធៀន មានត្រឹមតែពីរព្យាង្គប៉ុណ្ណោះ (ការបញ្ចេញសំឡេងបានសង់ឡើងវិញគឺអនុលោមតាម ភូឡេប៊្លែងខ៍ γwәn dεn): "...វាគួរឲ្យដឹងថា គ្មានឯកសារណាដែលបានផ្ដល់នូវព្យាង្គទីបី [a] ទេ ដោយហេតុថាតាមការសិក្សាខាងចិនវិទ្យាបានសង្កត់ធ្ងន់ថា ភាសាចិនមានសមត្ថភាពដ៏អស្ចារ្យ ក្នុងការកត់ឈ្មោះតាមភាសាមួយទៅភាសាមួយទៀតជាប្រព័ន្ធពីទីដទៃទៀតនៃអាស៊ី ជាពិសេសឈ្មោះនោះជាភាសាឥណ្ឌា។" បន្ថែមលើសពីនេះ គួរឲ្យកត់សំគាល់ដែរ ព្រោះរឿងនេះក៏មិនបញ្ជាក់ថាហ៊ុនធៀនជាព្រាហ្មណ៍ រឺ លីវយីជាបុត្រីនាគដែរ។

កៅណ្ឌិន្យក្នុងប្រភពចិន

            បន្ថែមទៀតនោះដែរ ការប្រែជាភាសាចិននៃកៅណ្ឌិន្យ រឺ កោណ្ឌញ្ញ។ល។ គឺត្រូវនឹង ឈ្ហាំវឆ្ហឹនយូ 僑陳如។ មនុស្សម្នាក់ដែលត្រូវបានយកមកវែកញែកដែរនៅក្នុង លាំងឝ៊ូ តាមរយៈប្រភពនេះកៅណ្ឌិន្យ គឺជាអ្នកស្នងរាជ្យបន្តនៃកុរុងចន្ទន រឺ ធៀនជូចានថាន 天竺旃檀 (“ចន្ទន មកពីឥណ្ឌា”) ជាព្រះរាជាមួយអង្គនៃនគរវ្នំ ដែលបានបញ្ជូនដំរីផ្សាំងមួយចំនួនក្នុងឆ្នាំ ៣៥៧ គ.ស ជាសួយសារទៅព្រះចៅអធិរាជចិនស៊ឺម៉ាតាន 司馬聃 (រ.៣៤៤-៣៦១ ឈ្មោះជាអនុស្សាវរីយ៍៖ មូទី 穆帝)៖ ព្រះអង្គកៅណ្ឌិន្យ រឺ ឈ្ហាំវឆ្ហឹនយូ[Qiáochénrú]ដើមឡើយជាព្រាហ្មណ៍ម្នាក់មកពីឥណ្ឌា។ មានសំឡេងមួយប្រាប់ទ្រង់ថា៖ʻលោកត្រូវតែទៅសោយរាជ្យនៅវ្នំʼ ហើយព្រះអង្គបានសប្បាយក្នុងព្រះហឫទ័យណាស់។ ទៅទិសខាងត្បូង ព្រះអង្គមកដល់វ្នំដោយឆ្លងកាត់នគរផានផាន 盤盤 (ប្រទេសមួយនៅជ្រោយម៉ាឡេយូ)។ ប្រជារាស្ត្រវ្នំបានបង្ហាញទៅកាន់ទ្រង់ថា នគរទាំងមូលបានរះឡើងជាមួយភាពសប្បាយរីករាយ បន្ទាប់ពីទ្រង់បានមកដល់ ហើយក៏បានជ្រើសរើសទ្រង់ធ្វើជាស្ដេច។ ព្រះអង្គបានផ្លាស់ប្ដូរច្បាប់ទាំងអស់ ដើម្បីអនុលោមតាមប្រព័ន្ធនៃច្បាប់ឥណ្ឌា។

ការគាប់ជួននៃឈ្មោះ "កៅណ្ឌិន្យ" ក្នុងប្រវត្តិនគរវ្នំ

” នាម កៅណ្ឌិន្យ ល្បីល្បាញដោយសារសិលាចារឹកទមិឡមួយចំនួន នៅភាគខាងត្បូងប្រទេសឥណ្ឌានៅសហវត្សទី១នៃគ.ស. និងទំនងជានគរវ្នំត្រូវបានគ្រប់គ្រងឡើង នៅសតវត្សទី៦ដោយគោត្រនាមដដែលនេះ។ តាមរយៈ ណាន់ឈ៊្ហីកស្ឈូក 南齊書 រឺ កំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រនៃរាជវង្សស្ឈីខាងត្បូង”) ដោយលោកស្ឈាំវហ្ស៊ឺស្ឆៀន 簫子顯 (៤៨៥-៥៣៧) ស្ដេចនគរវ្នំ ឈ្ហាំវឆ្ហឹនយូទូយ្ហេកប៉ាម័រ 僑陳如闍耶跋摩 (កៅណ្ឌិន្យជយវម៌្ម) បានបញ្ជូនព្រះសង្ឃមួយអង្គនៅឆ្នាំ ៤៨៤ ព្រះនាមណាឈ៊្ហែកស្ហៀន 那伽仙 (នាគសេន) ដើម្បីនាំជំនូនទៅកាន់ព្រះចៅអធិរាជចិននិងទូលសុំឲ្យព្រះចៅអធិរាជ នៅខណៈពេលនោះឱ្យជួយនៅក្នុងការធ្វើសញ្ជ័យយក លិនយិ 臨沂 (ភាគខាងជើងចាម្ប៉ា) …ព្រះចៅអធិរាជចិនបានអរព្រះគុណកុរុងជយវម៌្មចំពោះជំនូនរបស់ទ្រង់ ក៏ប៉ុន្តែទ្រង់មិនបានបញ្ជូនកងទ័ពទៅតទល់នឹងលិនយិទេ”។

កៅណ្ឌិន្យនៅក្នុងសិលាចារឹកប្រាសាទប្រាំល្វែង (ថាបមឿយ)

            សិលាចារឹកមួយក្នុងចំណោមសិលាចារឹកដំបូងគេបង្អស់ របស់កម្ពុជាមកពីប្រាសាទប្រាំល្វែងនៅ “វាលដើមត្រែង” (ថាបមឿយ) នៅកម្ពុជាក្រោម (K.5) បញ្ជាក់ពីព្រះអង្គម្ចាស់មួយអង្គព្រះនាមគុណវម៌្ម បុត្រាវ័យក្មេងជាងគេ (nṛpasunu—bālo pi) នៃកុរុងជយវម៌្ម គឺជាអ្នក “ដែលជាប់សោមវង្សនៃវង្សកៅណ្ឌិន្យ (… កៅណ្ឌិន្យវង្សសសិនា …) និងជាអធិបតីនៃ “អាណាចក្រមួយដែលបានទាញចេញពីភក់” ។ ញាតិខាងកៅណ្ឌិន្យនេះល្បីល្បាញណាស់ បុព្វបុរសស្ថាបនិករបស់ព្រះអង្គនៅពេលក្រោយមកទៀត (ពីសតវត្សទី៧ក្រោយមកខាងមុខទៀត) ត្រូវបានគេរៀបចំឱ្យក្លាយជាឫសីមួយអង្គឱ្យដូចក្នុងវីរកថារបស់ឥណ្ឌា មហាភារតៈ ទោះបីយ៉ាងនេះ តួអង្គនេះនៅតែគេមិនស្គាល់ព្រះនាមពិតជាដដែល។

កៅណ្ឌិន្យនៅក្នុងសិលាចារឹកភទ្រេស្វរៈ (មីសឺន)

ជាលើកទីមួយរឿងនេះបានលេចឡើងនៅក្នុងសិលាចារឹកមីសឺន C. ៩៦ ដែលបានចុះកាលបរិច្ឆេទថ្ងៃ អាទិត្យ ១៨ កុម្ភៈ ឆ្នាំ ៦៥៨ នៃ គ.ស (វគ្គទី១៦-១៨): "នៅឯ[ទីក្រុង ភវបុរ ] កៅណ្ឌិន្យ ជាអ្នកដំបូងក្នុងចំណោមពួកព្រាហ្មណ៍បានពួយលំពែង ដែលលោកបានទទួលពីបុត្ររបស់ទ្រោញ អឝ្វតថាមន ជាព្រាហ្មណ៍ប្រពៃបំផុតក្នុងចំណោមពួកព្រាហ្មណ៍។ មានបុត្រីនៃស្ដេចភុជង្គនាគមួយអង្គ ព្រះនាមសោមា ដែលបានសាងគ្រួសារនៅលើលោកិយ។ ដោយទទួលបានសេចក្ដីស្នេហានឹងជាតិផ្សេងគ្នា ព្រះនាងក៏បានរស់នៅក្នុងសំណាក់នៃពួកមនុស្ស។ ព្រះនាងបានក្លាយជាព្រះមហេសីរបស់ព្រាហ្មណ៍ដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ កៅណ្ឌិន្យ ដើម្បីជាប្រយោជន៍ (ការបំពេញ)...ក្នុងកិច្ចការខ្លះ ។ ក៏ប៉ុន្តែ រឿងនេះមានក្នុងសម័យក្រោយនគរវ្នំទេ។

រាជវង្សដំបូង

បើតាមពង្សាវតាររាជវង្សលាំង ហ៊ុនធៀនមានបុត្រមួយអង្គដែលបានទៅត្រួតត្រាលើទឹកដីមួយផ្នែកដែលមានក្រុងប្រាំពីរ។ ក្នុងចំណោមអ្នកសោយរាជ្យតមកមានស្ដេចឈ្មោះហ៊ុនផានហួង ។ កាលណោះក្រុងទាំងប្រាំពីរនោះមានចិត្តកំរើបចង់បានឯករាជ្យពីនគរវ្នំ ស្ដេចអង្គនេះក៏បានប្រើឧបាយកលផ្សេងៗដើម្បីឲ្យក្រុងទាំងនោះបែកបាក់គ្នា រួចទ្រង់ក៏ឆ្លៀតឱកាសលើកទ័ពយកទៅវាយយកបានទាំងអស់។ បន្ទាប់មកបានចាត់ឲ្យកូនចៅរបស់ព្រះអង្គគ្រប់គ្រងត្រួតត្រា ក្រុងទាំងនោះម្នាក់មួយៗ។ ស្ដេចហ៊ុនផានហួង បានសោយទិវង្គតនៅពេលទ្រង់មានជន្មា ៩០ វស្សា។ បុត្រទីពីរព្រះនាម ផានផាន ត្រូវលើកឲ្យឡើងសោយរាជ្យ ដោយទ្រង់បានប្រគល់កិច្ចការរដ្ឋទាំងឡាយឲ្យមេទ័ពម្នាក់ឈ្មោះ ផ្វានឝ៊ឺម៉ាន (ឝ្រីមារវម៌្ម) មើលខុសត្រូវ។ ស្ដេចផានផានបានសោយរាជ្យបានតែ ៣ ឆ្នាំ ក៏បានសោយទិវង្គតទៅ។ ប្រជារាស្ត្រក៏បានព្រមព្រៀងគ្នាឲ្យលើកឝ្រីមារវម៌្មឲ្យឡើងសោយរាជ្យជំនួស។ ស្ដេចអង្គនេះមានសេចក្ដីក្លាហាន ហើយមានឫទ្ធានុភាពណាស់ ព្រះអង្គបានលើកទ័ពទៅវាយយកប្រទេសជិតខាងដាក់ជាចំណុះអស់ជាច្រើន។ ព្រះអង្គទ្រង់ប្រកាសខ្លួនថាជា មហារាជនៃវ្នំ ។ បន្ទាប់មកទ្រង់បញ្ជាឲ្យធ្វើសំពៅធំៗជិះកាត់សមុទ្រទៅវាយនគរជាង១០ ដែលក្នុងចំណោមនោះមាននគរគីវទួគុន (k'iu-tou-k'ouen) កៀវឆេ (Kieou-tche) ទៀនស៊ុន (Tien-Souen)។ ព្រះអង្គបានពង្រីកទឹកដីធំរហូតដល់ ៥ រឺ ៦ ពាន់ លី។

អ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រនិយមចាត់ទុកដោយសមហេតុផលថា ផ្វានឝ៊ឺម៉ានអង្គនេះត្រូវនឹងស្ដេចឝ្រីមារ ដែលមានឈ្មោះចារនៅក្នុងសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ (ខេត្តញ៉ាត្រាង-ប្រទេសវៀតណាមសព្វថ្ងៃ) ដែលពីដើមគេយល់ច្រឡំថាជារបស់ចាម្ប៉ា តែក្រោយមក គឺចាប់ពីគ.ស ១៩២៧ លោកល្វីស-ភ្វីណូត (Louis Finot) ចាត់ទុកថាជារបស់សាមន្តរដ្ឋមួយរបស់អាណាចក្រវ្នំទៅវិញទេ។

ឯកសារចិនបានបញ្ជាក់ថាស្ដេច ឝ្រីមារវម៌្ម រឺ ឝ្រីមារ បានសោយទិវង្គតនៅពេលលើកទ័ពទៅវាយរដ្ឋ គីនលីន (កំពែងមាស) ដែលលោកសឺដេស ថាត្រូវនឹង សុវណ្ណភូមិ (ដីមាសក្នុងអត្ថបទបាលី) រឺសុវណ៌កុដ្យ (កំពែងមាសក្នុងអត្ថបទសំស្ក្រឹត.នៅប្រទេសភូមាខាងត្បូង រឺ លើជ្រោយម៉ាឡេយូ)។ នៅពេលដែលទ្រង់ប្រឈួន ឝ្រីមារវម៌្ម ទ្រង់បានបញ្ជូនរាជបុត្រឈ្មោះ ជិនឝឹង ឲ្យទៅសោយរាជ្យជាជំនួសព្រះអង្គ។ ពេលនោះក្មួយព្រះអង្គឈ្មោះ ធរណីន្ទ្រ (ផ្វាន់ឆាន រឺ ធរណីន្ទ្រវម៌្ម) (កូននៃបងស្រីរបស់ព្រះអង្គ) ដែលជាមេត្រួតទ័ព ២០០០ នាក់ ក៏បានជ្រែករាជ្យធ្វើគត់រាជទាយាទជិនឝឹង។ ពេលដែលឝ្រីមារវម៌្មបានសោយទិវង្គតទៅ ព្រះអង្គនៅមានបុត្រមួយអង្គទៀត ប៉ុន្តែនៅបៅដោះនៅឡើយ។ បុត្រអង្គនោះឈ្មោះ ឆាង (ផ្វានឆាង) បានរស់នៅក្នុងចំណោមប្រជានុរាស្ត្រ។ លុះធំបានព្រះជន្ម ២០ វស្សាបានប្រមូលស្ម័គ្របក្សពួកទៅធ្វើគត់ធរណីន្ទ្រវិញ។ ក៏ប៉ុន្តែមេទ័ពម្នាក់របស់ធរណីន្ទ្របានធ្វើគត់ព្រះអង្គ ហើយបានឡើ់ងសោយរាជ្យជាជំនួសវិញ។ ព្រះអង្គទ្រង់បានបញ្ជាឲ្យកសាងកន្លែងកំសាន្តផ្សេងៗ។ ព្រឹកនិងថ្ងៃត្រង់ ទ្រង់ប្រទានសវនការ​ ៣ រឺ ៤ ដង។ ជនបរទេស និងប្រជារាស្ត្របានថ្វាយ ចេក អំពៅ អណ្ដើក និង សត្វបក្សី...។ ព្រឹត្តិការណ៍នេះបានកើតឡើងតាំងពីឝ្រីមារសោយទិវង្គត និងរហូតដល់អស្សាជយ ឡើងសោយរាជ្យគឺនៅរវាងឆ្នាំ ២២៥ និង ២៥០។ នៅចន្លោះកាលកំណត់ទាំងពីរនេះ ក្នុងរជ្ជកាលរបស់ ធរណីន្ទ្រវម៌្ម ដែលអាណាចក្រវ្នំមានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងរាជវង្សមុរុណ្ឌនៅឥណ្ឌានិងបញ្ជូនរាជទូតទី១​ទៅកាន់ចិន។ បើតាមពង្សាវតារនគរបីចិន ធរណីន្ទ្រវម៌្មនេះហើយបានបញ្ជូនរាជទូតទី១ទៅប្រទេសចិននៅឆ្នាំ ២៤៣ នៃ គ.ស. ដើម្បីនាំភ្លេងនិងផលិតផល​ទៅថ្វាយស្ដេចចិន។ គេអាចចោទសួរថាតើធរណីន្ទ្រវម៌្មទី១នេះហើយ ដែលជាអ្នកនិពន្ធសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ដែលអះអាងថាព្រះអង្គជាញាតិនៃកុរុងឝ្រីមារ?

អស្សាជយបានឡើងសោយរាជ្យបន្តពីធរណីន្ទ្រវម៌្ម ក្រោយពីបានធ្វើគត់បុត្ររបស់កុរុងឝ្រីមារវម៌្មរួច បានទទួលនៅប្រមាណឆ្នាំ ២៤៥-២៥០ នូវគណៈទូតរបស់លោកខាងថាយ និងលោកឈូយីងដែលបានមកជួបគ្នាជាមួយទូតឥណ្ឌានៅក្នុងរាជវាំង។ បន្ទាប់ពីនោះស្ដេចអស្សាជយ ក៏បានបញ្ជូនទៅប្រទេសចិនវិញនៅរវាងឆ្នាំ ២៦៨ ដល់ ២៨៧ ហើយដែលបានកត់ត្រានៅក្នុង​ពង្សាវតាររាជវង្សជិនចិន។ តាមការប៉ាន់ស្មានការបញ្ជូនទូតបីលើកចុងក្រោយក្នុងឆ្នាំ ២៨៥ ដល់ ២៨៧ ទំនងជាហុចផលដល់សន្ទុះនៃជំនួញផ្លូវសមុទ្រក្រោយ ពីប្រទេសចិនបានឯកភាពឡើងវិញ ដោយរាជវង្សជិនព្រោះព្រឹត្តិការណ៍នេះបានបំពេញ ដល់សេចក្ដីត្រូវការវត្ថុប្រណិតរបស់ពួកស្ដេចចិនជាច្រើន។

ភាពរុងរឿងនិងឱនភាព

            តាមរយៈ ស្ដេចកុរុងឝ្រីមារវម៌្មបានពង្រីកចំនួនកងទ័ពជើងទឹករបស់អាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គ និងការបង្កើនការិយាធិបតេយ្យនគរវ្នំ ដោយបានបង្កើតឱ្យទៅជាទំរង់ដូចសក្ដិភូមិដែលបន្សល់ទុកទំនៀមទំលាប់ និងអត្តសញ្ញាណតាមតំបន់ឱ្យនៅដដែលបានច្រើន ជាពិសេសបានធ្វើឱ្យមានការរីកចំរើនកាន់តែខ្លាំងនៃអាណាចក្រនេះ។ កុរុងឝ្រីមារវម៌្ម និងស្ដេចសោយរាជ្យបន្តពីព្រះអង្គក៏បានបញ្ជូនពួកឯកអគ្គរាជទូតទៅកាន់ចិន និងឥណ្ឌាដើម្បីធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាមួយគ្នាជាអចិន្ត្រៃយ៍តាមផ្លូវសមុទ្រ។ នគរនេះទំនងប្រហែលជាបានពន្លឿនទៅមុខនូវឥណ្ឌូនីយកម្មជាដំណាក់កាលៗនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ នគរជាច្រើននៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ក្រោយមកបានប្រណាំងប្រជែងគ្នាតាមព្រះនគរវ្នំ។ ពួកអ្នកវ្នំបានបង្កើតឡើងនូវប្រព័ន្ធពាណិជ្ជវិស័យនិយម និងពាណិជ្ជកម្មផ្ដាច់មុខដ៏ខ្លាំងក្លា ដែលបានក្លាយជាគំរូមួយទៅដល់បណ្ដាអាណាចក្រជាច្រើននៅក្នុងតំបន់នេះ។

ស្ដេចអស្សាជយបានសោយរាជ្យដល់ឆ្នាំ ២៨៩។ ពីនេះតទៅសតវត្សទី៤ គ្មានឯកសារណានិយាយពីអាណាចក្រវ្នំទាល់តែសោះ។ ពង្សាវតាររាជវង្សជិន និង លាងបាននិយាយថានៅឆ្នាំ ៣៥៧ ស្ដេចនគរវ្នំឈ្មោះ ធៀនឈូ-ឆានតាន បានលើកសួយដំរីផ្សាំងទៅថ្វាយស្ដេចចិន។ ធៀនឈូគឺជាឈ្មោះដែលចិនហៅប្រទេសឥណ្ឌា។ ដូច្នេះពាក្យថាធៀនឈូចានថាននេះមានន័យថាឥណ្ឌាឈ្មោះ ចានថាន ។ បើតាមលោកឡឺវី (S.Levi) ចានថានគឺជាពាក្យកត់សូរសំឡេង chandan (ចណ្ឌាល?) ដែលជាឋានន្តរនាមរបស់ឥណ្ឌូ-ស៊ីថជាពិសេសរបស់រាជវង្សកុឞាណ។ គួរគប្បីបញ្ជាក់ថាពួកកុឞាណនេះបានលើកទ័ពទៅវាយប្រទេសឥណ្ឌា ហើយត្រួតត្រាតំបន់ទន្លេគង្គាយ៉ាងហោចរហូតដល់ក្រុងពារាណសី។ នៅ គ.ស ៣៥៧ ប្រទេសឥណ្ឌាត្រូវធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់រាជវង្សគុប្តដឹកនាំដោយព្រះចៅសមុទ្រគុប្ត។ ដូច្នេះពួកសីថក៏ត្រូវបានកំចាត់។ ដូច្នេះហើយបានជាពួកកុសាណបានភៀសខ្លួនមកសុវណ្ណភូមិ ហើយជាពិសេសបានមកដល់នគរវ្នំដូចជាករណីរបស់កុរុងចន្ទននេះឯង។ អ្នកសិក្សាយល់ថាប្រហែលជាស្ដេចអង្គនេះ ហើយដែលនាំមកនូវសិល្បៈចំលាក់ដូចជាអាវផាយរបស់ព្រះសូរ្យនិងម្កុដរាងបំពង់របស់ព្រះវិស្ណុ។ ការលើកឡើងបែបនេះគឺដោយសារការរកឃើញរបស់ខ្លះនៅរមណីយដ្ឋានអូរកែវ ហើយដែលបង្ហាញពីទំនាក់ទំនងនគរវ្នំនិងពិភពអ៊ីរ៉ង់ ដូចជាដុំថ្មឆ្លាក់រូបពិធីបួងសួងចំពោះព្រះអគ្គី និងពេជ្រមានរូបស្ដេចនៃរាជវង្សសាស្សានីដ។

ចំពោះរជ្ជកាលស្ដេចចន្ទននេះព្រឹត្តិការណ៍ដែលគេដឹងច្បាស់មានតែមួយគត់ គឺការលើកសួយទៅថ្វាយស្ដេចចិននៅឆ្នាំ ៣៥៧។ ក្រោយពីនោះអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រគឺជួបប្រទះនឹងកង្វះឯកសារម្ដងទៀត ព័ត៌មានដែលទាក់ទងនឹងនគរវ្នំគេអាចដឹងបានចាប់ពីចុងសតវត្សទី៤ប៉ុណ្ណោះ។

នៅពាក់កណ្ដាលទី១នៃសតវត្សទី៥ គេឃើញថាការផ្សព្វផ្សាយអរិយធម៌ឥណ្ឌាមានសន្ទុះយ៉ាងខ្លាំង នៅតំបន់សុវណ្ណភូមិ។ អ្នកប្រវត្តិវិទូខិតខំស្វែងរក តើអ្វីទៅជាមូលហេតុ។ តាមគេប៉ាន់ស្មានមើល មកពីការវាយលុករបស់ព្រះបាទសមុទ្រគុប្ត (៣៣៥-៣៧៥) នៅឥណ្ឌាខាងត្បូង ដែលបណ្ដាលឲ្យមានជនភៀសខ្លួនមកកាន់បូព៌ាប្រទេស។ រួចហើយលោកឡឺវី ថាប្រហែលជាការវាយលុករបស់ស្ដេចនេះនៅតំបន់ទន្លេគង្គា ទើបបណ្ដាលឲ្យមានជនជាតិស៊ីថម្នាក់មកសោយរាជ្យនៅអាណាចក្រវ្នំនៅឆ្នាំ ៣៥៧។ នេះគឺជាជំហានដំបូងនៃចលនាទូលំទូលាយ នៃលំហូរនៃអរិយធម៌ឥណ្ឌា មកលើតំបន់ដែលរងឥទ្ធិពលនៃអរិយធម៌ឥណ្ឌាស្រាប់ទៅហើយពីសំណាក់ពួកស្ដេច ព្រាហ្មណ៍ និងពួកបញ្ញវន្តចាប់ពីពាក់កណ្ដាលស.វ.ទី៤ដល់ពាក់កណ្ដាលនៃសតវត្សទី៥។ គឺនៅក្នុងពេលជាមួយគ្នានេះហើយ ដែលអាណាចក្រវ្នំទទួលនូវសន្ទុះថ្មីនៃការផ្សាយអរិយធម៌ឥណ្ឌា។

រាជពង្សាវតារចិនបានកត់ទុកថាក្នុងចំណោមស្ដេចសោយរាជ្យបន្តបន្ទាប់ពីចន្ទន គឺមានស្ដេចម្នាក់មានឈ្មោះថាគាវឆេនយូ (កៅណ្ឌិន្យ) ជាព្រាហ្មណ៍មានដើមកំណើតនៅប្រទេសឥណ្ឌា។ គេដំណាលថាមានសំឡេងអាថ៌កំបាំងមួយ បានបញ្ជាឲ្យព្រាហ្មណ៍នេះទៅសោយរាជ្យនៅនគរវ្នំ។ កៅណ្ឌិន្យមានសេចក្ដីត្រេកអរខ្លាំងណាស់ ហើយក៏បានធ្វើដំណើរទៅស្រុកផានផាននៅខាងត្បូង។ អ្នកស្រុកនគរវ្នំមានសេចក្ដីត្រេកអរណាស់បាននាំគ្នាទៅជួប ហើយបានលើកលោកឲ្យឡើងសោយរាជ្យ។ ស្ដេចអង្គនេះបានរៀបចំក្បួនច្បាប់តាមបែបឥណ្ឌា។ ក្នុងចំណោមស្ដេចសោយរាជ្យក្រោយមកទៀត ដូចជាមានឈ្មោះស្ដេចមួយអង្គ ឝ្រីន្ទ្រវម៌្ម បាននាំសួយនិងដង្វាយទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចិនជាច្រើនលើកគឺនៅឆ្នាំ ៤៣៤-៤៣៥ និង ៤៣៨។ គឺស្ដេចអង្គនេះហើយដែលចង់រក្សាចំណងមិត្តភាពជាមួយចិន ហើយបានប្រកែកមិនចូលរួមជាមួយចាម្ប៉ាដើម្បីដណ្ដើមយកខេត្តតុងកឹងរបស់ចិន។

តាមពង្សាវតារជិនខាងត្បូងនិយាយថាប្រហែល ១០ ឆ្នាំក្រោយកាលកំណត់ ៤៣១-៤៣២ ក៏មានស្ដេចសោយរាជ្យបន្តនៅអាណាចក្រវ្នំដែរ ដែលស្ដេចអង្គនោះព្រះនាមថា ជយវម៌្ម ដែលមាននាមត្រកូល កៅណ្ឌិន្យ បានសេចក្ដីថាជាស្ដេចក្នុងរាជវង្សកៅណ្ឌិន្យដែរ។ តាមលោកប៉េ.ប៉េលីអុត (P.Pelliot) គឺស្ដេចអង្គនេះបានបញ្ជូនឈ្មួញទៅគ័ងទុងប្រទេសចិន ហើយពេលពួកឈ្មួញនេះត្រឡប់មកវិញត្រូវខ្យល់បក់ទៅទើរលើប្រទេសចាម្ប៉ា ដែលមានព្រះសង្ឃឥណ្ឌាមួយអង្គព្រះនាមថានាគសេន ក៏បានធ្វើដំណើរទៅជាមួយដែរ។ ព្រះភិក្ខុអង្គនេះបាននិមន្តមកអាណាចក្រវ្នំតាមផ្លូវកាត់ នៅឆ្នាំ ៤៨៤ ត្រូវកុរុងជយវម៌្មបានចាត់ឲ្យនាំដង្វាយទៅព្រះចៅក្រុងចិន និងស្នើសុំទ័ពជំនួយមកបង្ក្រាបមន្ត្រីម្នាក់ (រឺ បុត្រ) ដែលបានជ្រែករាជ្យនៅចាម្ប៉ា។ ប៉ុន្តែស្ដេចក្រុងចិនមិនយល់ព្រមតាមសំណូមពរ ហើយដើម្បីថែរក្សាចំណងមិត្តភាពទ្រង់បានថ្វាយត្រឡប់មកវិញនូវ​សំពត់ព្រែដែលមានពណ៌ប្លែកៗប៉ុណ្ណោះ។ ក្នុងរាជ្យស្ដេចអង្គនេះហើយដែលព្រះសង្ឃពីរអង្គអាណាចក្រវ្នំ បានទៅបកប្រែគម្ពីរនៅប្រទេសចិនគឺ សង្ឃបាល និងមន្ត្រសេន។ នៅគ្រិស្តសករាជ ៥០៣ ព្រះអង្គបានចាត់ឲ្យយករូបព្រះពុទ្ធដែលធ្វើពីផ្កាថ្ម និងវត្ថុផ្សេងៗទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចិន។ ដោយសារសេចក្ដីរាប់អានពីសំណាក់ស្ដេចចិន គេអាចចាត់ទុកថារជ្ជកាលរបស់កុរុងកៅណ្ឌិន្យជយវម៌្មជា រជ្ជកាលរុងរឿងបំផុតនៃប្រវត្តិសាស្ត្រអាណាចក្រវ្នំ។ កុរុងកៅណ្ឌិន្យជយវម៌្មសុគតនៅឆ្នាំ ៥១៤។ ព្រះអង្គពុំបានបន្សល់ទុកនូវសិលាចារឹកទេ។ តែព្រះអគ្គមហេសីព្រះអង្គព្រះនាមកុលប្រភាវតី និងបុត្រព្រះនាមគុណវម៌្មបានបន្សល់ទុកនូវសិលាចារឹក។

ក្នុងសិលាចារឹកដំបងដែក (ខាងត្បូងខេត្តកែវ) ព្រះនាងកុលប្រភាវតីបាននិយាយពីការកសាងអាស្រមមួយ។ សិលាចារឹកនេះមានលក្ខណៈជាវិស្ណុនិយម។ ក្នុងសិលាចារឹកវិស្ណុនិយមដូចគ្នានេះដែរ ដែលគេបានរកឃើញនៅវាលភក់បាននិយាយ ពីការកសាងទេវាល័យសំរាប់តំកល់ព្រះវិស្ណុបាទ។ បើគេប៉ាន់ស្មានមើលទៅព្រះនាងកុលប្រភាវតីគឺជាមាតារបស់គុណវម៌្ម ដែលជាបុត្ររបស់កុរុងកៅណ្ឌិន្យជយវម៌្ម ហើយទ្រង់ត្រូវបានព្រះជេដ្ឋាធ្វើគត់ ដែលមាននាមថាកុរុងរុទ្រវម៌្មនេះឯង (ជាបុត្ររបស់ស្រីស្នំម្នាក់) នៅក្នុងឆ្នាំ ៥១៤ ដើម្បីដណ្ដើមរាជ្យសម្បត្តិដូច ដែលពង្សាវតាររបស់រាជវង្សលាងបានកត់ទុក។ រុទ្រវម៌្ម ជាស្ដេចចុងក្រោយបង្អស់នៃអាណាចក្រវ្នំ។ ព្រះអង្គបានបញ្ជូនទូតទៅប្រទេសចិនជាច្រើនដងក្នុងចន្លោះឆ្នាំ ៥១៧ និង ៥៣៥។ រាជទូតនគរវ្នំបាននាំសួយថ្វាយស្ដេចចិននៅឆ្នាំ ៥៣៩ ហើយបានទូលប្រាប់ទៅព្រះចៅក្រុងចិនថា នៅប្រទេសខ្លួនមានព្រះកេសមួយសរសៃប្រវែង ៣ មាត្រ។ លុះទ្រង់ជ្រាបហើយព្រះចៅហ្លាំងហ៊្វ្អូ ទ្រង់ក៏បានចាត់ព្រះសង្ឃមួយអង្គនាមធេយុនប៉ាវ ឲ្យយកព្រះកេសនោះទៅប្រទេសចិនវិញ។ សិលាចារឹកសំស្ក្រឹតនៅបាទីនិយាយថាព្រះអង្គនៅសោយរាជ្យនៅឡើយ នៅពេលដែលគេកសាងខាងពុទ្ធសាសនាដែលមានចារក្នុងឯកសារនោះ។ បើតាមពង្សាវតាររាជវង្សហ្លាំងពុទ្ធសាសនាបានរុងរឿងណាស់ ឯកសារនេះ និយាយថាមានគណៈបេសកកម្មទូតចិនមួយ ត្រូវបានបញ្ជូនមកអាណាចក្រវ្នំនៅរវាង គ.ស. ៥៣៥ និង ៥៤៥ ដើម្បីឲ្យអធិរាជនគរវ្នំបញ្ជូនអ្នកប្រាជ្ញ និងខាងគម្ពីរសាសនាមកចិនវិញ។ គ្រានោះមានឥណ្ឌាម្នាក់ឈ្មោះបរមាថ៌ រឺ គុណរតន៍បានមកនគរវ្នំ ព្រះចៅអធិរាជក៏បញ្ជូនវរជននេះនាំយកគម្ពីរជាច្រើនទៅកាន់ប្រទេសចិនវិញនៅ គ.ស. ៥៤៦។ គួរកត់សំគាល់ដែរថា ដោយសារតែស្ដេចរុទ្រវម៌្មឡើងសោយរាជ្យខុសទំនងបែបនេះហើយ ដែលបណ្ដាលឲ្យអាណាចក្រវ្នំមានភាពវឹកវរ រហូតដល់រលាយរលំអាណាចក្រវ្នំជាស្ថាពរនៅពាក់កណ្ដាលទី២នៃសតវត្សទី៦។

នគរវ្នំបានធ្លាក់ចុះនៅសតវត្សទី៦ និងត្រូវបានលេបត្របាក់ដោយកម្វុជ ដែលជាអ្នកដែលមិនអាចប្រកែកបានថាគឺជាពួកខ្មែរ។ សិលាចារឹកជាភាសាខ្មែរបុរាណលើកដំបូងបានចុះកាលបរិច្ឆេទ ដោយខ្លីបន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃនគរវ្នំ ហើយការចុះកាលបរិច្ឆេទទាំងនោះដោយកាលបរិច្ឆេទ ក្រោយមកទៀតត្រូវបានប្រមូលនៅកម្ពុជាភាគខាងត្បូងនិយាយថា ខ្មែរបានតាំងលំនៅរួចទៅហើយនៅឯទឹកដីកម្ពុជាភាគខាងក្រោម។ វីខខឺរីបានឲ្យយោបល់ថា “តាមភស្តុតាងបច្ចុប្បន្នវាមិនអាចទៅរួចទេ ដោយបញ្ជាក់អះអាងថា នគរវ្នំជាតំបន់ និងពួកអ្នកគ្រប់គ្រងនៅនគរវ្នំ មិនមែនជាជនជាតិខ្មែរ” ។ វ្នំត្រូវបានចាត់ទុកថាជានគរខ្មែរទីមួយ និងជានគរមុននៃកម្វុជទេឝ។

អង្គការចាត់តាំង

            ដោយយល់ថា​កំណត់ហេតុរបស់​នគរវ្នំ មិនបាននៅមាន​សេសសល់មកដល់​សម័យបច្ចុប្បន្នទេ ភាគច្រើនអ្វីដែលយើងដឹង​គឺបានមកពីកំណាយខាងបុរាណវត្ថុ។ កំណាយជាច្រើនបានហុចជាលទ្ធផលជារបក​គំហើញ​មួយចំនួននៃ​សំណង់កំពែងឥដ្ឋ ឧបករ ណ៍ធ្វើពីលោហៈ និងគ្រឿងស្មូន ជាក់ស្ដែងបានមកពីកម្ពុជាខាងត្បូងនិងវៀតណាម។ ផងដែរការស្ថាបនាប្រព័ន្ធប្រឡាយ ធំៗភ្ជាប់ទីលំនៅដ្ឋាននៅអង្គរបុរី និងច្រកចេញទៅកាន់ឆ្នេរសមុទ្រ នេះជាផែនការរដ្ឋបាលដែលបានរៀបចំលំដាប់ខ្ពស់។ នគរវ្នំ ជាសង្គមដែលស្មុគស្មាញនិងពិបាកយល់ ដែលមាននៅសន្ទភាពអត្រាប្រជាជនខ្ពស់ បានអភិវឌ្ឍបច្ចេកទេស និងប្រព័ន្ធសង្គមដ៏ស្មុគស្មាញគ្រប់គ្រងលើតំបន់នៃប្រទេសកម្ពុជា ពីព្រោះដោយសារតែសមត្ថភាពនៃប្រជារាស្ត្រខ្មែរអាចផលិតស្បៀងអាហារក្នុងវាលទំនាបដ៏សំបូរ ដោយជីជាតិរបស់កម្ពុជា។ បើតាមឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ ត្រឹងងារ គេនិយាយថានគរវ្នំយករបបគ្រប់គ្រងរដ្ឋតាមបែបឥណ្ឌា។ ព្រះរាជាត្រូវគង់ក្នុងប្រាសាទឈើដែលមានច្រើនជាន់ហើយមានសង់របងព័ទ្ធជុំវិញ។ ព្រះរាជាយកឋានន្តរនាមជា កុរុងវ្នំ ព្រោះយកតាមភ្នំដែលព្រះអង្គធ្វើសក្ការៈបូជាចំពោះព្រះមហេឝ្វរ (ម៉.ស៊ីសូវឡ) និងមានតំកល់លិង្គព្រះគិរិសគឺឈ្មោះព្រះឥសូរដែលសណ្ឋិតលើនោះ។ ដោយសារតែស្ដេចជាតំណាងនៃអាទិទេព ដូច្នោះហើយទើបព្រះអង្គមានអំណាចទូលំទូលាយណាស់។ រាជ្យសម្បត្តិត្រូវតពីបិតាទៅបុត្រ ជាមូលហេតុឲ្យមានវិបត្តិរាជវង្សច្រើនគ្រា។ ប៉ុន្តែរាស្ត្រក៏អាចលើកវរជនដែលខ្លួនពេញចិត្តឲ្យឡើងសោយរាជ្យដែរ តួយ៉ាងដូចជាស្ដេចឝ្រីមារវម៌្ម និង កៅណ្ឌិន្យទី២ជាដើម។

ព្រះរាជានគរវ្នំនិយមធ្វើសង្គ្រាមពង្រីកទឹកដី តួយ៉ាងដូចជាស្ដេចឝ្រីមារវម៌្មបានលើកទ័ពជើងទឹកទៅវាយរដ្ឋជាច្រើនមកដាក់ជាចំណុះរួមមាន​រដ្ឋខ្មែរខ្លះ មនខ្លះ ចាម រឺ ម៉ាឡេយូ។ ក្នុងសង្គ្រាមគេច្រើនចាប់ឈ្លើយសឹកមកធ្វើជាទាសាទាសី។ ដោយហេតុនេះហើយ ទើបយើងហៅ អាណាចក្រវ្នំថាជាអធិរាជាណាចក្រ ហើយស្ដេចមានឋានៈថាជាមហារាជរឺ ជាសាវ៌កៅ (ស្ដេចចក្រវាឡ)។ រដ្ឋដែលក្រោមអំណាចអាណាចក្រវ្នំទាំងនោះ មានស្ដេចសោយរាជ្យគ្រប់ៗរដ្ឋទាំងអស់ ហើយរដ្ឋទាំងនោះមានតួនាទីលើកសួយមកថ្វាយអធិរាជនគរវ្នំរៀងរាល់ឆ្នាំ រដ្ឋនេះគេហៅថាសាមន្តរាជ។ ហើយរដ្ឋបែបទី២គឺត្រូវគ្រប់គ្រងដោយព្រះរាជបុត្រ រឺ ព្រះញាតិរបស់ស្ដេច អាណាចក្រវ្នំគេហៅថាវិស័យរដ្ឋ ដែលជាសម្បត្តិរបស់អាណាចក្រវ្នំផ្ទាល់ ដែលបង្កើតឡើងដោយកុរុងកៅណ្ឌិន្យទី១ ប៉ុន្តែ ត្រូវរំលាយចោលវិញដោយកុរុងហ៊ុនផានហួងវិញ។ គួរកត់សំគាល់ដែលថារចនាសម្ព័ន្ធនយោបាយបែបនេះគឺមានគ្រោះថ្នាក់ ណាស់គឺ ដោយសារតែពេលណាអំណាចកណ្ដាលចុះខ្សោយនោះសាមន្តរាជមួយចំនួននឹងងើបឡើង​បះបោរដូចករណី​សាមន្តរដ្ឋចេនឡានៅស.វ.ទី៦ស្រាប់។

ក្នុងវិស័យនយោបាយក្រៅប្រទេស នគរវ្នំនិយមចងស្ពានមេត្រី ជាមួយប្រទេសធំៗដូចជាចិននិងឥណ្ឌា។ វិស័យនយោបាយក្រៅប្រទេសនេះមមាញឹកចាប់តាំងពីរាជ្យស្ដេចផ្វានចាន មកម៉្លេះ។ ទំនាក់ទំនងនេះមានក្នុងវិស័យនយោបាយ ពាណិជ្ជកម្ម និងវប្បធម៌ផងដែរ។

មន្ត្រីក្នុងរាជការនៅប្របអធិរាជគឺមន្ត្រីពីរបែបគឺមន្ត្រីឆ្វេង និងមន្ត្រីស្ដាំ។ មន្ត្រីឆ្វេងនៅអង្គុយនៅឆ្វេងនិងមន្ត្រីស្ដាំអង្គុយនៅស្ដាំដែល មានសក្ដិធំជាងមន្ត្រីឆ្វេង។ ក្រៅពីមន្ត្រីទាំងនេះនៅមានមន្ត្រីផ្សេងទៀតឈរត្រួតត្រាតាមខេត្ត។ ព្រះអង្គតែងប្រទានសវនការជាញឹក ញាប់ជាមួយរាស្ត្រ​ និងជនបរទេសដែលយកដង្វាយមកថ្វាយ។ ក្នុងករណីនេះព្រះអធិរាជទ្រង់ប្រថាប់ទំលាក់ព្រះបាទឆ្វេងដល់ដី ហើយបញ្ឈរព្រះបាទស្ដាំរួចគេក្រាលកំរាលមួយផ្ទាំង ចំពោះព្រះភក្ត្រព្រះអង្គដើម្បីយកភាជន៍មាស និងភាជន៍ដុតគ្រឿងក្រអូបមកតំកល់លើកំរាលនោះ។ ពេលយាងចេញក្រៅ រឺ យាងចូលមកវិញព្រះអង្គតែងគង់ប្រថាប់លើដំរី។ ឯពួកស្រីស្នំនិងពួកមន្ត្រីជាបរិវារក៏ ជិះដំរីដែរ។ ព្រះអធិរាជទ្រង់សព្វព្រះហឫទ័យនឹងការបរបាញ់ ដោយទ្រង់យាងចេញម្ដងៗរាប់ខែ។ នៅអាណាចក្រវ្នំរាស្ត្រច្រើនបង់ពន្ធដារជា មាស ប្រាក់ ត្បូង គុជ រឺ គ្រឿងក្រអូបផ្សេងៗ។ គេមិននិយមធ្វើគុកដាក់ជនទុច្ចរិតទេ។ បើកាលណាទោសស្រាលគេពិន័យ ផ្ទុយទៅវិញបើទោសធ្ងន់គេយកអ្នកមានទោសនោះទៅឲ្យក្រពើ រឺ សត្វសាហាវស៊ី។ បើសិនជាសត្វទាំងនោះមិនស៊ីអស់ពេល ៣ ថ្ងៃគេនឹងលែងជននោះមកវិញ។

ស្ថានភាពប្រជាករ

អ្នកស្រុកនគរវ្នំរស់នៅដោយប្រមូលផ្ដុំជាកុលសម្ព័ន្ធ។ នៅដើមគ្រិស្តសករាជ ដោយសារកំណើនផលិតផល និងកំណើនប្រជាជន នគរវ្នំបានក្លាយទៅជារដ្ឋមួយ ដែលមានព្រះនាងលីវយីជាអ្នកគ្រប់គ្រង។ អ្នកស្រុកនគរវ្នំកាត់សក់ជ្រងផ្កាថ្កូវ លែងខ្លួនទទេ ស្លៀកសំពត់ញ៉ុក ហើយចោះត្រចៀក ពាក់ត្រសាល់ទាំងប្រុសទាំងស្រី។ ខ្មែរបុរាណជាអ្នកដំណើរតាមសមុទ្រដ៏ចំណាន ហើយប្រើ មាស ប្រាក់សំរឹទ្ធ និង សំណ ធ្វើជាប្រាក់ចាយ។

បើតាមឯកសារចិនបានបញ្ជាក់ថាអ្នកស្រុកនគរវ្នំ សម្បុរខ្មៅ សក់រួញអង្គារដី រូបច្រើនមិនសូវបាន។ ព័ត៌មានអាចបញ្ជាក់ពីលក្ខណៈនរវិទ្យារបស់ជនជាតិខ្មែរ-មនជាទូទៅជាពិសេសជនជាតិខ្មែរនេះឯង។ ដែលចិននិយាយពីសម្បុរខ្មៅ ក្ដីរូបមិនសូវល្អក្ដីគឺគេនិយាយប្រៀបទៅនឹងលក្ខណៈរបស់ជនជាតិចិន។ ដោយកង្វះឯកសារជាភាសាខ្មែរ ទើបអ្នកសិក្សាបានបញ្ចេញផ្សេងៗអំពីម្ចាស់ដើមនៃនគរវ្នំនេះ៖ អ្នកខ្លះយល់ថារដ្ឋនេះជារដ្ឋឥណ្ឌា ខ្លះទៀតថាជារដ្ឋមន រឺ ខ្មែរ មនផង រឺ ម៉ាឡេយូទៅវិញ។ តាមការពិតជាតិទាំងនោះសុទ្ធតែបានរស់នៅនគរវ្នំ ហើយអ្នកខ្លះជាអ្នកគ្រប់គ្រងគេ (ខ្មែរនិងឥណ្ឌាខ្លះ) ឯអ្នកខ្លះទៀតត្រូវគេគ្រប់គ្រង (មន-ម៉ាឡេយូ) (ចំពោះបញ្ហានេះសូមមើលអត្ថបទ ហ៊្វូណនជារដ្ឋខ្មែរ រឺ ពុំមែនទេ? ចុះផ្សាយក្នុងព្រឹត្តិបត្រវិទ្យាស្ថានខ្មែរមានលេខ៥ ខែ សីហា គ.ស ១៩៧៣)។

ឯកសារចិនដដែលនេះបាននិយាយទៀតថា មនុស្សនៅអាណាចក្រវ្នំច្រើនលែងខ្លួន អ្នកក្រស្លៀកសារុងអំបោះដើរជើងទទេ អ្នកមាននិងនាម៉ឺនស្លៀកសារុងចរបាប់ពាក់ស្បែកជើង។ ផ្ទះសង់ខ្ពស់ពីដីមានប្រក់ស្លឹកចាក (?) ដែលមានដុះនៅតាមមាត់សមុទ្រហើយមានការតុបតែង។ ផ្ទះទាំងនោះសុទ្ធសង់ពីឈើដែលគេកាប់ពីព្រៃ ហើយសង់ផ្ដុំគ្នាជាភូមិពី៥០ទៅ៦០ ហើយមានស្រះទឹកមួយសម្រាប់យកទឹកប្រើប្រាស់រួមគ្នា។

មនុស្សនៅអាណាចក្រវ្នំត្រង់ណាស់ (ឯកសារខ្លះថាលោភលន់) មានការប៉ិនប្រសប់និងខិល ព្រោះចូលចិត្តចាប់អ្នកនៅក្រុងជិតខាង ដែលមិនគោរពរាប់អានខ្លួនធ្វើជាខ្ញុំកំដរ។ ពេលទំនេរចូលចិត្តលេងប្រជល់មាន់និងជ្រូក។

សង្គមនៅអាណាចក្រវ្នំជាសង្គមមេនិយមគឺទុកស្ត្រីជាធំទាំងក្នុងគ្រួសារនិងសង្គមតួយ៉ាងដូចរឿង​ព្រះនាងលីវយី​ទៅច្បាំង ជាមួយហ៊ុនធៀនជាភស្តុតាងជាក់ស្ដែង។ ពិធីបុណ្យការនិងបុណ្យសពមានលំនាំដូចនៅលីនយីដែរ ហើយស្រីៗនិយមទៅដណ្ដឹងប្រុសៗ។ នេះគឺធាតុមួយនៃអត្ថិភាពនៃលទ្ធិមេនិយមទៀតដែរ។ ចិនបានកត់សំគាល់ថានៅក្នុងគ្រួសារពួកស្រីប្រុសអាចទាក់ទងគ្នា បានតាមទំនើងចិត្ត។

ក្នុងករណីកាន់ទុក្ខគេត្រូវកោរសក់និងពុកមាត់ ឯពិធីរំលាយសពមានបួនយ៉ាង៖

·         ១.បោះសពចោលទៅក្នុងទន្លេ

·         ២.បូជាដោយភ្លើង

·         ៣.យកសពទៅកប់

·         ៤.យកសពទៅ ដាក់ចោលក្នុងព្រៃស្មសានឲ្យសត្វស៊ី។

ក្នុងករណីបូជាដោយភ្លើងគេនិយមយកធាតុ ដែលនៅសេសសល់ពីដុតដាក់ក្នុងកោដិបិទជិត ហើយយកទៅបោះចោលក្នុងទន្លេ។ ព្រះមហាក្សត្រប្រើកោដិមាស មន្ត្រីនាម៉ឺនប្រើកោដិប្រាក់រាស្ត្រសាមញ្ញប្រើកោដិដី។ អ្នកស្រុកអាណាចក្រវ្នំចូលចិត្តយកវិធីចំលែកដើម្បីរកសេចក្ដីពិត។ កាលណាមានបាត់របស់អ្វីមួយគេតែងពូតបាយមួយពំនូត យកទៅដាក់មុខទេព្ដាហើយបួងសួងឲ្យរកមុខជនទុច្ចរិត។ ស្អែកឡើងគេចែកឲ្យបាយទៅខ្ញុំកំដរនៅក្នុងផ្ទះឲ្យបរិភោគ៖ ក្នុងមាត់ចោរវានឹងមានហូរឈាមចេញមកនិងមិនអាចទំពារបាយផង ឯមាត់ជនទៀងត្រង់បាយនោះនឹងរអិលចូលទៅក្នុងមាត់បានយ៉ាងស្រួល។ ម្យ៉ាងទៀតកាលណាជនណាជាប់ចោទគេឲ្យជននោះអត់បាយបីថ្ងៃ រួចគេតំរូវឲ្យលូកយកវត្ថុផ្សេងៗ ចេញពីទឹកកំពុងពុះ រឺ កាន់ពូថៅ រឺ ច្រវាក់ដុតក្រហមដើរ៧ជំហាន។ បើមានកំហុសមែនដៃជននោះនឹងរលាករលួយ ផ្ទុយទៅវិញនឹងគ្មានកើតអ្វីទាំងអស់។

វប្បធម៌

សិលាចារឹកនេះបានរកឃើញ នៅថាបមឿយក្នុងខេត្តផ្សារដែកវៀតណាមនិងបច្ចុប្បន្នបានដាក់តាំងក្នុង​សារមន្ទីរប្រវត្តិសាស្ត្រ នៅទីក្រុងហូជីមិញគឺជាសំណេរមួយ នៅក្នុងចំណោមសំណេរ ដែលនៅសេសសល់តិចតួច ដែលត្រូវបានគេសន្និដ្ឋាន ដោយមានជំនឿថាជារបស់នគរវ្នំ។ អត្ថបទជាភាសាសំស្ក្រឹត ដែលត្រូវបានចុះកាលបរិច្ឆេទពាក់កណ្ដាល នៃសតវត្សទី៥នៃគ.ស. និងប្រាប់នូវការឧបត្ថម្ភ របស់ព្រះអង្គម្ចាស់គុណវម៌្ម ជាអ្នកគោរពដល់ព្រះវិស្ណុ។

នៅរវាងសតវត្សទី១នៃគ.ស. ព្រះនាងលាវយ៉េកបានធ្វើសង្គ្រាមចាញ់កុរុងហ៊ុនធៀន ដែលជាជនជាតិឥណ្ឌា។ ចាប់ពីពេលនោះមក កុរុងហ៊ុនធៀនបានក្លាយជាព្រះមហាក្សត្ររបស់នគរវ្នំ។ អរិយធម៌ឥណ្ឌាមាន ភាសា សាសនា សិល្បៈជាដើម ក៏បានជ្រាបចូលទៅក្នុងសង្គមខ្មែរចាប់ពីពេលនោះមក។
តុលាការខ្មែរ ប្រើប្រាស់ច្បាប់តុលាការឥណ្ឌា រួមជាមួយនិងតុលាការតាមបែបប្រពៃណីខ្មែរ។ របបគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលខ្មែរអនុវត្តតាមរបបរាជានិយមបែបឥណ្ឌា។ ប៉ុន្តែមិនបែងចែកវណ្ណៈនៅក្នុងសង្គមតាមបែបឥណ្ឌាទេ។ ឯការបន្តមត៌ក ខ្មែរនៅតែប្រកាន់យកប្រពៃណីរបស់ខ្លួនដដែល។

វប្បធម៌វ្នំត្រូវបានលាយចម្រុះគ្នានូវជំនឿតាមបែបអ្នកស្រុកដើម និងគំនិតទស្សនៈបែបឥណ្ឌា។ នគរនេះត្រូវបានគេនិយាយថារងឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងដោយសារវប្បធម៌ឥណ្ឌា ប្រហែលជាតាមរយៈក្រុមនគរភាគកណ្ដាលដូចជា ទ្វារវតី រឺ ម៉ាឡេយូ ហើយនិងការជួលពួកឥណ្ឌាក្នុងប្រយោជន៍គ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលរដ្ឋខ្លះ។ សំស្ក្រឹតគឺជាភាសានៅក្នុងរាជវាំង និងពួកអ្នកនគរវ្នំបានឧបត្ថម្ភទំនុកបំរុងដល់ព្រហ្មញ្ញសាសនា និងក្រោយមកសតវត្សទី៥ បានទំនុកបំរុងដល់ លទ្ធិព្រះពុទ្ធសាសនា។ គេពុំបានដឹង ថាតើសាសនាណាមួយបានចូលមកស្រុកខ្មែរមុនទេ បើតាមឯកសារខ្លះគេថាព្រះបាទអសោកទ្រង់ បានបញ្ជូនសមណទូតពីរអង្គមកជ្រោយសុវណ្ណភូមិ ដើម្បីសព្វផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនានៅសតវត្សទី៣មុនគ.ស។ គេមិនដឹងថាសុវណ្ណភូមិនេះត្រូវត្រង់ណាឲ្យប្រាកដទេ។ អ្នកស្រាវជ្រាវគ្រាន់តែស្របថាសុវណ្ណភូមិនេះត្រូវ នឹងភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍នេះឯង។ ម្យ៉ាងទៀតបុរាណវត្ថុទាក់ទងនឹងព្រះពុទ្ធសាសនាដែលគេរកឃើញ នៅតំបន់នេះគេឃើញមានអាយុកាលត្រឹមតែពីសតវត្សទី៣-៤នៃគ.ស ប៉ុណ្ណោះ។ គេឆ្ងល់ថាបើផ្សាយតាំងពីសតវត្សទី៣មុនគ.ស ហេតុអ្វីបានជាឲ្យផ្លែផ្កានៅសតវត្សទី៣-៤នៃគ.សទៅវិញ គឺអស់រយៈពេល៦ រឺ ៧ស.វ? បើទោះជាបែបនេះក្ដីក៏គេដឹងថាព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលយកមកប្រទេសយើងដំបូងគឺពុទ្ធសាសនាហីនយានជាភាសាសំស្ក្រឹតដែលពួកឥណ្ឌានៅអមរវត្តី​រាប់អាននៅស.វ.ទី២-៣នៃគ.ស។ នេះបើតាមសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់និងតាព្រហ្មបាទី។ ព្រះពុទ្ធសាសនារុងរឿងនៅសតវត្សទី៥ និងទី៦ក្នុងរជ្ជកាលស្ដេចកៅណ្ឌិន្យជយវម៌្ម និង រុទ្រវម៌្ម ដោយមានការបញ្ជូនព្រះសង្ឃជាតិខ្មែរ និងឥណ្ឌាទៅប្រទេសចិន។ កាក់លុយនៅស្ថានីយអូរកែវត្រូវបានគេរកឃើញ តាមរយៈសិលាចារឹកជាច្រើនជាភាសាបាលី បង្ហាញនូវវត្តមាននៃព្រះពុទ្ធសាសនា ក្នុងតំបន់នេះក្បែរៗសតវត្សទី៥នៃគ.ស។ កំណត់ត្រាជាច្រើនបង្ហាញថាការប្រមូលពន្ធត្រូវបង់ជា ប្រាក់ មាស គុជខ្យង និង ឈើក្រអូប។ លោកខាំង-ថែយ 康泰 និង ជូ-យិន 朱應 បានរាយការណ៍ថាប្រជាជនវ្នំបានអនុវត្តរបបទាសភាព និងការកាត់ក្ដីត្រូវបានកាត់តាមរយៈការល្បងនិងពិសោធន៍ រួមមានដូចជាវិធីជាច្រើនតាមការរើសយកច្រវាក់ដែកក្រហមក្ដៅ និងលូកយកចិញ្ចៀននិងពងចេញពីទឹកកំពុងតែពុះ។

ភស្តុតាងខាងបុរាណវត្ថុឆ្លើយតបយ៉ាងទូលំទូលាយដល់កំណត់ត្រារបស់ចិន។ ពួកចិនបានពិពណ៌នាពួកអ្នកនគរវ្នំជាមនុស្សដែលរស់នៅលើផ្ទះសសរខ្ពស់ៗ ដាំស្រូវហើយបញ្ជូនសួយសារអាករជាមាស ប្រាក់ ភ្លុក និងសត្វប្លែកៗ។

របាយការណ៍របស់លោកខាំង-ថែយ និង ជូ-យិនមិនបញ្ចើចបញ្ចើដល់អរិយធម៌វ្នំទេ ថ្វីបើដូច្នោះក៏ដោយកំណត់ត្រារាជវាំងចិន បង្ហាញថាក្រុមតន្ត្រីករវ្នំបានមកទស្សនៈកិច្ចប្រទេសចិនក្នុងឆ្នាំ ២៦៣។ ព្រះចៅអធិរាជចិនមានចំណាប់អារម្មណ៍ណាស់ ដោយព្រះអង្គចេញព្រះរាជបញ្ជា ឲ្យមានការបង្កើតឡើងនូវវិទ្យាស្ថានមួយសម្រាប់តន្ត្រីអ្នកវ្នំ ក្បែរណានជីង ។ ពួកអ្នកនគរវ្នំត្រូវបានរាយការណ៍ផងដែរ ថាមានការចងក្រងសៀវភៅដ៏ច្រើននិងដាក់ទុកជាឯកសារទូទាំងប្រទេស ដោយបង្ហាញនូវកម្រិតខ្ពស់នៃស្នាដៃខាងសិក្សាធិការ។ ប៉ុន្តែឯកសារទាំងនោះត្រូវបាត់បង់អស់ហើយ ដែលធ្វើឲ្យយើងមិនដឹងថាតើអក្សរដូនតាយើងក្នុងសៀវភៅយ៉ាងម៉េចទេ។ បើតាមសិលាចារឹក៤ផ្ទាំងភាសាផ្លូវការគឺភាសាសំស្ក្រឹត ដូច្នេះមិនបានន័យថាភាសាខ្មែរមិនត្រូវបានប្រើប្រាស់ទេ។ យើងអាចមើលឃើញមានភាសាខ្មែរដូចជាឈ្មោះស្រុកក្ដី (វ្នំ) ឈ្មោះរាជធានីក្ដី (ទមាក់ រឺ ទល្មាក់) ដែលអាចបញ្ជាក់ថាភាសាខ្មែរគេប្រើជាមួយនឹងភាសាសំស្ក្រឹតដែរ។ ប្រហែលជាថ្ងៃណាមួយគេអាចរកឃើញសិលាចារឹកណាមួយ ក្នុងចំណោមសិលាចារឹកជាភាសាខ្មែរដែលអាចភ្ជាប់ ទៅអាណាចក្រវ្នំបានជាមិនខាន។

ព្រះសង្ឃពីរអង្គមកពីនគរវ្នំគឺមន្ត្រសេន និងសង្ឃបាលបានសំណាក់នៅនិវេសនដ្ឋាន[នៅចិនអស់រយៈពេល ១៦ ឆ្នាំហើយធ្វើការប្រាំការិយាល័យក្នុង​សតវត្សទី៥ដល់ទី៦ និងបកប្រែគម្ពីរព្រះសូត្រពុទ្ធសាសនាពីសំស្ក្រឹត (រឺ ប្រាក្រឹត) ទៅភាសាចិន។ ព្រះអង្គបានការស្ងើចសរសើរពីព្រះចៅក្រុងចិន ហើយបានចាត់ទុកព្រះអង្គជាព្រះគ្រូទៀតផង។ ក្នុងចំណោមអត្ថបទជាច្រើនទាំងនោះគឺជាសប្តសតិកាប្រាជ្ញាបារមីតសូត្រ មហាយាន (តៃស្ឆុត្រៃបិដក ២៣២) ។ អត្ថបទនេះត្រូវបានបកប្រែផ្សេងពីគ្នាដោយព្រះសង្ឃទាំងពីរអង្គ។​ ព្រះពោធិសត្វមញ្ជុស្រីកុមារភូត (Mañjuśrī) គឺជាតួអង្គលេចធ្លោមួយអង្គក្នុងអត្ថបទនេះ។

នៅពេលទ័ពចេនឡាបានចូលវាយអាណាចក្រវ្នំ ពុទ្ធសាសនាហីនយានជាភាសាសំស្ក្រឹតនៅរុងរឿងនៅឡើយ។ នៅសតវត្សទី៧ មានព្រះសង្ឃចិនមួយអង្គនិមន្តពីឥណ្ឌាទៅចិនវិញ ព្រះនាមយី-ស៊ីងមានថេរដិកាថា ពីដើមព្រះធម៌មានភាពរុងរឿងហើយផ្សព្វផ្សាយទៅគ្រប់ទិសទី តែឥឡូវនេះស្ដេចកំណាចមួយអង្គបានបំផ្លិចបំផ្លាញចោលអស់ហើយ ព្រះសង្ឃរកតែមួយអង្គមិនបានផង។ ដូច្នេះពុទ្ធសាសនាហីនយានប្រហែលជារលាយបាត់បង់នៅសតវត្សនោះហើយ ទើបក្រោយមកទៀតទើបឃើញលទ្ធិពុទ្ធសាសនាមហាយាន បានចេញផ្សព្វផ្សាយលទ្ធិរបស់ខ្លួន។

ចំណែកព្រាហ្មណ៍សាសនាគេឃើញមានគោរព ព្រះឥសូរ ព្រះវិស្ណុ ព្រះហរិហរ (វិស្ណុ និង ឥសូររួមគ្នា) និង ព្រះព្រហ្ម។ នៅខាងដើមអាណាចក្រវ្នំទំនងគណៈខាងឥសូរនិយមជាសាសនាផ្លូវការផងដឹង បើតាមឯកសារចិនគេថាព្រះរាជាយាងឡើងភ្នំម៉ូតាន ដើម្បីធ្វើសក្ការបូជាដល់ព្រះមហេស្វរ។ ប៉ុន្តែព្រះអធិរាជាខ្លះបានផ្លាស់ពីឥសូរនិយមមកពុទ្ធនិយមវិញ ដូចជាកុរុងកៅណ្ឌិន្យជយវម៌្មជាដើម។ ខាងព្រះវិស្ណុគេឃើញមានប្រាសាទនៅភ្នំដា ស្រុកព្រៃកប្បាស ខេត្តតាកែវ។ គេឃើញសិលាចារឹករបស់ព្រះនាងកុលប្រភាវតី និង គុណវម៌្ម ក៏មានលក្ខណៈវិស្ណុនិយមដែរ។ ក្នុងវិស័យស្ថាបត្យកម្មគេច្រើនសាងប្រាសាទពីឥដ្ឋ។ ដូច្នេះហើយទើបប្រាសាទទាំងនោះមិនឃើញមានស្ថិតស្ថេរមកដល់សព្វថ្ងៃសោះ លើកលែងតែប្រាសាទដុលដែលលុងដោយភ្នំទើបគេមានឃើញនៅសេសសល់។ ខឿនសំណង់ផ្សេងៗដែលគេរកឃើញនៅកំពង់ផែអូរកែវ និងអង្គបុរីក៏សង់អំពីឥដ្ឋដែរ។ ខាងសិល្បៈបដិមាក៏គេបានរកឃើញនៅភ្នំដា ស្រុកព្រៃកប្បាស ខេត្តតាកែវដែរ ដូចជាពុទ្ធរូបវត្តរំលក រូបព្រះវិស្ណុ ព្រះពលរាម ព្រះកល្កិនព្រះគ្រឹស្ណគោវធន៌។ ស្នាដៃទាំងនេះមានលក្ខណៈជាឥណ្ឌារាងធាត់កាច់ចង្កេះនិងមានធ្នូ រឺ ជន្ទល់ទ្រ ឆ្លាក់ជាប់នឹងជញ្ជាំងថ្ម គឺពុំទាន់មានលក្ខណៈចំលាក់លោតពេញលេញឡើយ។ ដូច្នេះគេអាចដឹងថាអរិយធម៌ខ្មែរ ជាអរិយធម៌ខ្ពង់ខ្ពស់ជាងប្រទេសជិតខាង ដែលខ្មែរចេះពូនផ្សំជាមួយនិងអរិយធម៌បរទេស ហើយបានកែច្នៃមកក្លាយជារបស់ខ្មែរ ទោះបីជាវាមិនទាន់មានលក្ខណៈជាតិពិតប្រាកដក៏ដោយ ក៏វាជាកេរមត៌ករបស់កូនចៅខ្មែរជំនាន់ក្រោយដែរ វាក៏ជាគ្រឹះសំរាប់អរិយធម៌សម័យអង្គរផងដែរ។

សេដ្ឋកិច្ច

នគរវ្នំគឺជាមហាសេដ្ឋកិច្ចទីមួយដំបូងគេរបស់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ នគរនេះគឺសម្បូរសប្បាយព្រោះតែការដោះដូរពាណិជ្ជកម្មនិងកសិកម្ម។ នគរវ្នំបានកើនឡើងនូវទ្រព្យសម្បត្តិដោយសារតែបានត្រួតត្រាលើបួរដីក្រៈជាច្រកតូចចង្អៀតនៃ​ឧបទ្វីបម៉ាឡេ ដែលក្រុមពួកឈ្មួញបានដឹកជញ្ជូនទំនិញធ្វើពាណិជ្ជកម្មរវាងចិននិងឥណ្ឌា។ ពួកគេប្រើប្រាស់ប្រាក់ចំណេញមួយចំនួនដើម្បីសាងនូវប្រព័ន្ធស្តុកទឹក និងបញ្ចូលទឹកសព្វទិសទី​។ ពួកពលរដ្ឋរស់នៅតាមជីវិតបែបរំភើយ។ ប្រជាជននគរវ្នំបានប្រមូលផ្ដុំគ្នាតាមដងទន្លេមេគង្គ៖ តំបន់នេះគឺជាតំបន់ធម្មជាតិសំរាប់អភិវឌ្ឍសេដ្ឋកិច្ច ដោយពឹងផ្អែកលើការនេសាទត្រី និងការដាំដុះស្រូវ។ សេដ្ឋកិច្ចនគរវ្នំត្រូវពឹងផ្អែកទៅលើស្រូវដ៏ច្រើនលើសលប់ ដែលបានផលិតដោយប្រព័ន្ធបញ្ចេញបញ្ចូលទឹកចូលស្រែដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់។ អ្នកស្រុកចេះជីកព្រែកខ្វាត់ខ្វែងដែលគេឃើញមានស្លាកស្នាម នៅកម្ពុជាក្រោមភាគខាងលិច។ តាមយោបល់អ្នកជំនាញគេថាព្រែកជីកទាំងនេះ គឺសំរាប់បង្ហូរទឹកជំនន់ទន្លេមេគង្គចេញផង និងលាងឲ្យស្អាតទឹកភក់ល្បាប់ និងបន្សាបអំបិលដែលជ្រួតជ្រាបក្នុងដីផងដែរ ជាគមនាគមន៍ទៅទីក្រុងទាំងឡាយនឹងអាចឲ្យសំពៅឆ្លងកាត់ទៅ ពីសមុទ្រចិនទៅឈូងសមុទ្រសៀម ដោយមិនបាច់កុងព័ទ្ធជ្រោយទឹកខ្មៅឡើយ​។ ក្រៅពីរបរស្រែចំការដែលចិនថា គេព្រួសមួយឆ្នាំរួចគេច្រូតបានបីរដូវ របរខាងចំការក៏មានដូចជាដាំ ក្រូច ទទឹម អំពៅ ស្លា។ល។ ពាណិជ្ជកម្មតាមសមុទ្រក៏បានដើរតួសំខាន់ខ្លាំងមែនទែន ក្នុងការអភិវឌ្ឍនគរវ្នំ។ សំណល់បុរាណវត្ថុនូវអ្វីដែលជាកំពង់ផែដ៏សំខាន់របស់ព្រះរាជាណាចក្រនេះគឺអូរកែវ ត្រូវបានរកឃើញរួមមានវត្ថុបុរាណរ៉ូមដូចគ្នានឹងវត្ថុបុរាណពែរ្ស ឥណ្ឌា និងក្រិកដែរ។ អ្នកជំនួញអាចធ្វើដំណើរបែបនោះបាន ក៏ដោយសារតែមានបច្ចេកទេសខាងនាវាចរណ៍ តាមឯកសារចិនបានឲ្យដឹងថាអ្នកនគរវ្នំអាចធ្វើសំពៅបាន ប្រវែងប្រហែល ៣០ មាត្រ ក្បាលនិងកន្សៃមានរាងជាក្បាល និងកន្ទុយរបស់សត្វត្រី។ អ្នកប្រាជ្ញបុរាណជាតិអាល្លឺម៉ង់អាល់ប្រិឆថ៍-ឌីលេ មានជំនឿថាកំពង់ផែដ៏សំខាន់របស់នគរវ្នំបានបង្ហាញខ្លួននៅ អូរកែវក៏ជាកត្តិករៈដែរ ដែលបានចាត់ទុកដោយភូមិវិទូសតវត្សទី២នៃអេឡិចសង់ឌ្រី ប៉្តូលេមី (Ptolemy) ថាជាផ្សារធំដែលពួកឈ្មួញមកពីអាណាចក្រចិន និងរ៉ូមជួបជុំគ្នាដើម្បីដោះដូរពាណិជ្ជកម្ម។ ទំនិញដែលគេច្រើនលក់គឺមានមាស ប្រាក់ សំពត់ព្រែ គ្រឿងកែវ។ល។ ឯកសារចិនបាននិយាយថាអាណាចក្រវ្នំជាទីកើត មាស ប្រាក់ ទង់ដែង សំណប៉ាហាំង គ្រឿងក្រអូប ភ្លុកដំរី និង ពេជ្រ។ ឯកសារនេះបញ្ជាក់ថាពេជ្រនេះគឺគេមុជចូលយកនៅក្នុងសមុទ្រ ហើយយកដែកដំមិនខូចទេតែខូចដែកវិញ។ អ្នកស្រុកប៉ិនប្រសប់ខាងរបរជាងមាស រឺ ប្រាក់ដូចជាធ្វើចិញ្ចៀន រឺ កងដៃមាស ធ្វើគ្រឿងចានក្បានប្រាក់ ហើយអ្នកស្រុកក៏ប៉ិនដែរខាងរបរសូនរូប ត្បាញសូត្រ ចរបាប់ ស្លកែវ។ល។ ឌីហ៍ឡេក៏មានជំនឿថាអូរកែវបានផ្គត់ផ្គង់គ្រឿងបរិក្ខាល្អៗបំផុត ព័ត៌មានលំអិតនេះត្រូវបានផ្ដល់ដោយប៉្តូលេមី តាមរយៈដំណើរសមុទ្រមួយដែលធ្វើឡើងដោយឈ្មួញក្រិច-រ៉ូមម្នាក់ឈ្មោះអេឡិចសង់ដឺរទៅ​កាន់កត្តិករៈ ដែលស្ថិតនៅចុងបូព៌ាបង្អស់ នៃច្រកពាណិជ្ជកម្មតាមសមុទ្រពីចក្រភពរ៉ូមខាងកើត។

ទំនាក់ទំនង

ប្រវត្តិវិទូជាតិបារាំងលោកហ្សក-សឺដេស ភ្លាមៗបានឲ្យសម្មតិកម្មនូវទំនាក់ទំនងមួយ រវាងព្រះរាជានៃនគរវ្នំ និងរាជវង្សសៃលេន្ទ្រនៃឥណ្ឌូណេស៊ី។ លោកសឺដេសមានជំនឿថាគោរម្យងារ ស្ដេចវ្នំ ត្រូវបានប្រើ ដោយពួកស្ដេចសៃលេន្ទ្រទំនងជាត្រូវបានប្រើ ដោយស្ដេចនគរវ្នំដែរ ដោយហេតុថាឈ្មោះ វ្នំ គឺជាប់ទាក់ទងនឹងភាសាខ្មែរថា ភ្នំ។ ពួកអ្នកប្រាជ្ញដទៃទៀតបានច្រានចោលនូវសម្មតិកម្មនេះ ដោយចង្អុលបង្ហាញថាខ្វះភស្តុតាងខាងអក្សរចារឹក នៃកម្ពុជាដើមដំបូងចំពោះការប្រើប្រាស់នៃគោរម្យងារដូចគ្នានេះ។ ពួកអ្នកវ្នំក៏ធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាមួយរាជវង្សលាំងចិនភាគខាងត្បូងដែរ។

តិចតួចណាស់ដែលគេដឹងអំពីប្រវត្តិនយោបាយរបស់វ្នំ ក្រៅពីទំនាក់ទំនងជាមួយចិន។ លោកសឺដេសយល់ថាទំនាក់ទំនងជាមួយចិនមានលក្ខណៈ ជាពាណិជ្ជកម្មច្រើនជាងនយោបាយ។ កាលណោះប្រទេសចិនស្ថិតនៅក្នុងសម័យនគរបី ពេលនោះនគរអ៊ូចិនមិនអាចធ្វើជំនួញតាមផ្លូវគោកបាន ក៏បានធ្វើជំនួញតាមផ្លូវទឹកជាមួយវ្នំវិញព្រោះតែតម្រូវការវត្ថុប្រណីតៗ។ ដោយហេតុនេះហើយទើបគេជ្រើសរើសយកប្រទេសវ្នំ ដែលស្ថិតនៅចំផ្លូវសមុទ្រ ដែលមិនអាចជៀសវៀងបានសម្រាប់អ្នកដំណើរសំពៅកាត់តាមច្រកមល្លកា និងអ្នកនិយមដឹកទំនិញតាម​បួរដីប្រទេស​ម៉ាឡេយូ។ ការប៉ះទង្គិចគ្នារយៈពេលខ្លីមួយត្រូវបានកត់ត្រាថាកើតឡើង នៅទសវត្សឆ្នាំ ២៧០ នៅពេលវ្នំនិងប្រទេសជិតខាង ចាម្ប៉ាបានចូលរួមកំលាំងគ្នា ដើម្បីវាយប្រហារលើតំបន់មួយនៃតុងកឹង (ដែលនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ចិននៅពេលនោះ) ស្ថិតនៅអ្វីដែលឥឡូវជាវៀតណាមខាងជើងសព្វថ្ងៃនេះ។ នៅឆ្នាំ ៣៥៧ នគរវ្នំបានក្លាយជាសាមន្តរដ្ឋចិន និងបន្តជារៀងរហូតមកដល់ការបែកបាក់ប្រទេសនៅសតវត្សទី៦។ ចំពោះទំនាក់ទំនងជាមួយឥណ្ឌា ឯកសារចិនមួយនៅសតវត្សទី៥ និយាយថាមានមនុស្សឈ្មោះ កៀសៀងលី ជាអ្នកស្រុកតាន់យ៉ាង (នៅខាងលិចឥណ្ឌា) បានធ្វើដំណើរពីឥណ្ឌាមកដល់អាណាចក្រវ្នំ។ ជាអ្នកដែលនិយាយប្រាប់ពីរឿងប្លែកៗពីឥណ្ឌាទៅធរណីន្ទ្រវម៌្មទី១ ប៉ុន្តែដំណើរទៅប្រទេសនោះត្រូវអស់ពេលយូរប្រហែលជា៣ រឺ ៤ ឆ្នាំ ក៏សឹងតែមាន។ ដោយស្ដេចជាប់ចិត្តនឹងរឿងចម្លែកទាំងនោះហើយ ទើបទ្រង់ឱ្យព្រះញាតិរបស់ព្រះអង្គ ស៊ូវូ ទៅឥណ្ឌា។ រាជទូតខ្មែរបានចុះសំពៅនៅ តូវគីវលី (T'eou-kiu-li) ប្រហែលជាត្រូវនឹងតក្ដោល​ ត្រង់នេះហើយដែលបង្ហាញថាឥទ្ធិពលវ្នំបានលាតសន្ធឹង ដល់មហាសមុទ្រឥណ្ឌា។ រាជទូតនគរវ្នំបានទៅដល់ពាមទន្លេគង្គា ហើយធ្វើដំណើរតាមទន្លេទៅជួបស្ដេចមួយអង្គ ដែលលោកឡឺវី (L.Levi) ថាជាស្ដេចក្នុងរាជវង្សមុរុណ្ឌ។ ស្ដេចអង្គនេះបាននាំភ្ញៀវទស្សនាប្រទេសព្រះអង្គ ហើយបានឲ្យឥណ្ឌាម្នាក់ឈ្មោះ ឆេន-សុង នាំត្រលប់មកវិញនូវសេះ ៤ នៃស្រុកនោះ ដើម្បីទុកជាដង្វាយនៃអធិរាជអាណាចក្រវ្នំ។

ចេនឡា (Zhēnlà) គឺជាសាមន្តរដ្ឋមួយរបស់វ្នំនៅទីបំផុតបានលេបយកនគរវ្នំទាំងមូល។ ព្រះរាជាដែលគេបានស្គាល់ចុងក្រោយបង្អស់នៃរាជាណាចក្រវ្នំគឺ រុទ្រវម៌្ម 留陁跋摩 ដែលជាអ្នកគ្រប់គ្រងពីឆ្នាំ ៥១៤ រហូតដល់ រង.ឆ្នាំ ៥៤៥ នៃគ.ស។

ប្រជាជនដែលមកពីឆ្នេរនគរវ្នំបានឱ្យដឹងផងដែរថាបានបង្កើតនគរមួយឈ្មោះថា ស្ឈឺកធ្ហូក (នគរដីក្រហម) នៅក្នុងទៀបកោះម៉ាឡេ។ នគរដីក្រហមត្រូវបានគេគិតថាជាប្រទេសជាតិកើតក្លាយចេញពីនគរវ្នំ។

អាណាចក្រវ្នំ៖ សតវត្សទី២-៧

លេខរៀង	ព្រះនាមសម្រាប់រាជ្យ	ព្រះនាមផ្ទាល់	រជ្ជកាល
០១	សោមា	ចិន:លាវយ៉េក 柳葉	?-៥២?
០២	កៅណ្ឌិន្យទី១	ចិន: ហ៊ុនធៀន 混塡	គ.ស ៥២?-?
០៣	មិនស្គាល់	មិនស្គាល់	ប្រ.គ.ស ?-?
០៤	មិនស្គាល់	ចិន: ហ៊ុនផានហួង 混盤况	?-២១៧
០៥	វីរវម៌្ម (កម្ពុជសូរិយា)	ចិន: ផានផាន 盤盤	២១៧-២២០
០៦	ឝ្រីមារវម៌្ម	ឝ្រីមារៈ, ចិន: ផ្វានឝ៊ឺម៉ាន រឺ ផ្វានម៉ាន់ 范師蔓)	២២០-២២៨
០៧	មិនស្គាល់	ចិន: ផ្វានជិនឝឹង 范金生)	២២៨
០៨	ធរណីន្ទ្រវម៌្មទី១	ចិន: ផ្វានចាន 范旃	២២៨-២៤៨
០៩	មិនស្គាល់	ផ្វានឆាង 范長	២៤៨
១០	អស្សាជយ	ចិន: ផ្វានស៊ីយូន 范尋	២៤៨-២៨៩
១១	មិនស្គាល់	មិនស្គាល់	២៨៩-៣៥៧
១២	ចន្ទន (កម្ពុជសូរិយា)	ចិន: ឆានតាន 旃檀	ប្រ.៣៥៧-?
១៣	មិនស្គាល់	មិនស្គាល់	?-៤២០
១៤	កៅណ្ឌិន្យវម៌្ម រឺ ឝ្រុតវម៌្មទី១	កៅណ្ឌិន្យទី២, ចិន: ឆៀវឆឹនជូ 僑陳如	៤២០-៤៣០
១៥	ស្រេន្ទ្រវម៌្មទី១	ចិន: ឈឺកលីកប៉ាម័រ​ 持梨陀跋摩	៤៣០- ៤៤០
១៦	មិនស្គាល់	មិនស្គាល់	៤៤០-៤៧០
១៧	កៅណ្ឌិន្យជយវម៌្ម	ជយវម៌្ម, ចិន: ទូយ៉េកប៉ាម័រ 僑陳如闍耶跋摩	៤៧០-៥១៤
១៨	គុណវម៌្ម	ចិន:ផ្វានថាងចឹង	៥១៤
១៩	រុទ្រវម៌្មទី១	ចិន: លៀវធួកប៉ាម័រ 留陁跋摩	៥១៤-៥៥០
សង្គ្រាមនគរវ្នំ-ចេនឡា: ៥៥០-៦២៧
២០	ប្រថិវេន្ទ្រវម៌្ម	មិនស្គាល់	៥៥០-?
២១	ក្សត្រវង្សខាងគុណវម៌្ម	មិនស្គាល់	?-៦២៧